Święconka

Święconka (w niektórych regionach Polski – święcone; niem. österliche Fleischweihe; Fleischweihe zu Ostern; Speisensegnung^[1]; łac. benedictio agni et carnium in die Sanctae Paschae^[2]) – nazwa pokarmów (głównie wędlin, jaj, chrzanu, chleba itd.) święconych w Wielką Sobotę w Kościołach katolickich Polski oraz w innych europejskich krajach.

Zestaw potraw wchodzących w skład święconki^[3]:

jaja (symbol nowego życia) w postaci kolorowych pisanek, kraszanek;
baranek (dawniej formowany z masła^[4] lub ciasta) w specjalnych formach, później cukrowy i z chorągiewką z napisem Alleluja lub z czekolady, symbolizujący zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa;
sól kuchenna (która miała chronić przed zepsuciem);
chleb;
wędliny;
chrzan;
miód;
pieprz;
babka wielkanocna (w Polsce – ciasta świąteczne, pascha lub paska, niem. Osterbrot; nl. Paasbrood, wł. pane votivo).

Koszyk, najczęściej z wikliny, przystraja się listkami bukszpanu^[5] lub borowiny.

Święcone na świecie

Oprócz Polski tradycja praktykowana jest także w innych krajach: graniczących ze Słowenią austriackich regionach Styrii, Karyntii, południowego Tyrolu oraz Bawarii^[6]. Święcone oznacza również uroczyste śniadanie wielkanocne. Zwyczaj ten ma wczesnośredniowieczną tradycję, korzeniami sięgającą prawdopodobnie czasów pogańskich^[7]^[8]. Błogosławieństwo żywności zgodnie z tradycją sięga VII wieku, z chlebem i jajkami odnotowane od XII wieku. Obrzęd ten znany był w rycie mediolańskim, rzymskim i starohiszpańskim. O przyjęciu w Polsce tego obrzędu potwierdziły źródła z przełomu XIII i XIV wieku. Euchologię Święconki ujednoliciła reforma potrydencka w Rituale Romanum z 1614, w Polsce od roku 1631 według rytuału piotrkowskiego. Obrzęd ten był atakowany przez reformację^[9].

Obecnie w wielu miejscowościach święcenie potraw odbywa się nie wewnątrz, a przed kościołem, gdzie na wystawionych stołach na czas obrzędu wierni pozostawiają koszyki. Błogosławieństwo potraw w tradycyjnej formie przetrwało do dnia dzisiejszego w południowej Austrii, na terytorium Słowenii w regionach zamieszkałych przez Koczewarów oraz południowych Niemczech^[10].

Obrzęd błogosławieństwa pokarmów na stół wielkanocny może być sprawowany przez kapłana lub diakona, a także przez ustanowionego lektora będącego alumnem seminarium duchownego^[11].

Święconka w polskiej tradycji

Poświęcenie pokarmów w kościele przez diakona, Ołtarzew 2007

Zwyczaj ten jest znany powszechnie od wieków w Polsce. W zachodnich regionach współczesnej Polski, które znalazły się w jej granicach po II wojnie światowej, święcenie potraw było jednak prawie nieznane^[12]^[13]. Przed 1945 rokiem na Kaszubach tylko zamożniejsi gburzy i szlachcice w Wielką Sobotę przywozili końmi proboszcza dla poświęcenia pożywienia świątecznego^[14]. Podobnie na Śląsku święcenie potraw w Wielką Sobotę odbywało się na dworach szlacheckich^[15]. Na Śląsku zwyczaj święconki upowszechnił się dopiero na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, docierając tu razem z mieszkańcami centralnej Polski^[16].

W całej Polsce na stole wielkanocnym obok wędlin i ciast stawia się koszyk ze święconką, drobne różnice wynikają tylko z lokalnych tradycji^[17]. Śniadanie wielkanocne rozpoczyna zwyczaj dzielenia się poświęconym jajkiem, podobny w swej formie i symbolice do bożonarodzeniowego łamania się opłatkiem. Dawny zwyczaj na wsiach nakazywał, aby wracając ze święconym obejść dom trzy razy, zgodnie ze wskazówkami zegara, co miało wypędzić złe moce z gospodarstwa. W zamożnych domach na stole znajdowało się pieczone prosię, często z pisanką w pysku. Obok stały półmiski z mięsiwem, szynką, kiełbasą oraz ciasta. Głównym ciastem wielkanocnym do dzisiaj pozostała babka drożdżowa, tzw. baba wielkanocna. Popularne są również mazurki. Według badań CBOS (2000) w zwyczaju święcenia pokarmów w Wielką Sobotę uczestniczy 95% obywateli Polski^[18]. Poza Polską z obyczajem tym można się jeszcze spotkać na Słowacji i Zaolziu, na Białorusi, a także wśród polskich emigrantów^{[potrzebny przypis]}.

„Naobchodziwszy po kościołach obrzędowe groby w piątek i sobotę, gotowano się do uroczystej procesji niedzielnej, do święcenia bab i kołaczów, szołdr i jaj, aby spożywszy razem jajko powetować na mięsie uprzykrzony post. Pstre pisanki z tłuczeniem jaj o wygraną bawiły dzieci, barenek pieczony młodzież wiejska i miejska śpiewając pieśni wielkanocne obchodziła domy po dyngusie zbierając datki...”

Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska (t.1-2, 1937–1939; reprint: 1990); wybór ilustracji Karol Estreicher jr, s. 670, święta

Pascha

U chrześcijan wyznania prawosławnego tradycyjna święconka to słodki chleb, w tradycji rosyjskiej nazywany Кулич lub пасха^[19]. Słodki chleb ma swoją wielkanocną tradycję (pod różnymi nazwami) również na Białorusi, Ukrainie, Węgrzech, Czechach, Grecji, Turcji i Armenii.

Zobacz też

pisanka

Przypisy

↑ „Fleischweihe (Speisenweihe) Zum Abschluss der 40 tägigen Fastenzeit vor Ostern gehört bestimmt die Osterjause welches heute noch „Weichfleischessn” genannt wird. (Weich – bedeutet Weihe, also Weihfleisch bzw. geweihtes Fleisch) Für diesen Zweck wird ein Schinken schon am Morgen mit „geweihtem Feuer” gekocht. Würste, eine geselchte und gekochte Zunge, gefärbte Ostereier, Krenn und ein Kärnter Reindling gehören auch dazu. Diese Speisen werden in einen Korb gegeben und mit einem schön bestickten Tuch (Weihkorbdecke) bedeckt. Mit diesem Korb geht die Bäuerin bzw. die Hausfrau zur Kirche oder zu einer Kapelle, mancherorts auch in ein Bauernhaus, wo ein Priester die Fleischweihe bzw. Speisenweihe abhält. Nach der Weihe wird in manchen Familien schon die Osterjause abgehalten. Viele Familien werden jedoch erst nach der Auferstehungsfeier in der Kirche das „Weichfleisch” essen.”, [w:] Brauchtum aus dem Lavanttal – Ostern.
↑ Für die vorösterliche »Fleischweihe« (benedictio agni et carnium in die Sanctae Paschae) oder zu gleichem Anlaß nach der Fastenzeit die Weihe.
↑ ks. Józef Dębiński: Święconka i jej symbole. Niedziela płocka 12/2005. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-24)].
↑ „Na Rusi z masła ulepiony”, [w:] Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska t.2. s. 670.
↑ Lud: organe de la Société polonaise d’ethnologie, t. 84 Polskie towarzystwo etnologicane, Towarzystwo ludoznawcze we Lwowie. 2000. s. 109; „Fleischweihe – Die Segnung der Osterspeisen (Schinken und Würste, Eier, Kren, Reindling ... u.a.) gehört zu den bestbesuchten kirchlichen Feiern. Sie wird oft auch im Freien vor Kapellen oder Bildstöcken abgehalten, um die Verbindung dieses Brauches mit der erwachenden Natur auszudrücken. Die Speisen in den mit Blumen geschmückten Körben sind oft mit kunstvoll gestickten Weihkorbdecken im typischen Kreuzstichmuster abgedeckt.”, [w:] Karyntia [1].
↑ „Ost er tage gebührt sich die Eier- Salz- Brod< und Fleischweihe. Die rothen Eier und Wecken, welche der Dod dem...”, [w:] Bavaria: Oberpfalz und Regensburg. 1803. s. 309.
↑ Leopold Kretzenbacher. Ethnologia Europaea: Studienwanderungen und Erlebnisse auf volkskundlicher 1986. s. 159.
↑ Roman Landowski. Dawnych obyczajów rok cały: między wiarą, tradycją i obrzędem. 2000. s. 205.
↑ Ks, Marian Pisarzak MIC. Błogosławienie pokarmów wielkanocnych. Kontekst paschalny i postny. op. cit. Błogosławieństwo pokarmów i napojów wielkanocnych w Polsce. Studium historyczno-liturgiczne. Warszawa 1979, s. 378. [przypisy tamże].
↑ Oficjalna strona Diecezji Gurk „Dieser Brauch wird besonders in Bayern, Südtirol und Österreich gepflegt. Er lässt sich bis ins 7. Jahrhundert zurückverfolgen. Speisen wie Eier und Fleisch, deren Genuss in der strengen mittelalterlichen Fastenordnung verboten war, gewannen durch diese österliche Segnung im Volksglauben besondere Bedeutung und Kräfte.”.
↑ Obrzędy błogosławieństw. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Tom II, Katowice 1994, nr 1338.
↑ „Trzeba dodać, że ludność niemiecka zamieszkała na Śląsku nie praktykowała święconego, również Ślązacy nie wszędzie stosowali je powszechnie (...), w oleskim utrzymuje się, że zwyczaj ten istnieje dopiero od zakończenia wojny, a kultywują go głównie chłopi ze wschodu. W przemysłowej części Górnego Śląska święcone nie było znane.”. [w:] Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku Jerzy Pośpiech „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku”, Opole 1987 s. 13.
↑ „Święcenie pokarmów choć znane od dawna, nie było powszechnym zwyczajem. Np. Ślązacy i ludność niemiecka nie praktykowali tego zwyczaju.” – mgr Elżbieta Oficjalska, kierownik Działu Kultury Materialnej i Folkloru Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu, [w:] „Co zostało z dawnych świąt” Anna Pawlak, Gazeta Wyborcza, 24.04.2011.
↑ Jan Perszon. Na brzegu życia i śmierci: zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe. 1999 s. 614.
↑ „Do zamożniejszych gospodarzy, dworów szlacheckich i magnackich, może na wzór miast, ksiądz przybywał osobiście”. [w:] Dorota Simonides. Folklor Górnego Śląska. 1989 s. 204.
↑ „Święcone nie było znane na większości ziem Górnego Śląska. Zaczęło się upowszechniać dopiero w latach 60., 70. i 80. ubiegłego stulecia. Zwyczaj przynieśli przybysze z innych regionów, zachęcali do tego księża.” – Maria Lipok-Bierwiaczonek, dyrektor Muzeum Miejskiego w Tychach, [w:] „Święcone na Śląsku” Ewa Strzoda, Tychy.pl Portal Informacyjny Miasta Tychy, 2011.04.23.
↑ „Jajka, szynka i biała kiełbasa, chleb, sól, pieprz, chrzan, ciasto”. [w:] Łódzkie studia etnograficzne, 1992. Łódź, t. 65. s. 65; „wielkanocna baba, jajka, baranek, masło, kiełbasa, słonina, wędzonka, chrzan, sól. Świąteczne baranki mogą być wykonywane z cukru”, [w:] Adam Bartosz. Rzepiennik Strzyżewski: materiały etnograficzne. Tarnów. 1992. s. 52; „kiełbasa, jaja, pieprz, sól, bochenek chleba, oliwę, ocet, wódkę, ser, masło i chrzan”, [w:] Józef Burszta, Stanisław Błaszczyk. Kultura ludowa Wielkopolski: 1960. s. 439; „wchodziła przeważnie kiełbasa, czasem szynka gotowana, jajka malowane, czasem chrzan, pieprz, masło.”, [w:] Teresa Karwicka. Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej. 1979. s. 196.
↑ Komunikat CBOS wielki post i Wielkanoc w rodzinach, 2000, oprac. Bogna Wciórka.
↑ „Кулич (пасха, паска) – обрядовый хлеб, обязательная принадлежность пасхального стола. Обычай освящения хлеба и угощение им на Пасху имеет как христианские, так и языческие корни.” [tłum.] Kulicz (wielkanocna Pascha) – rytuał błogasławieństwa chleba. Obowiązkowa, tradycyjna potrawa na stałach wielkanocny wyznawców prawosławia. [w:] The Russian Museum of Ethnography [2].

Linki zewnętrzne

Święconka wielkanocna bardzo mocno zakorzeniona jest w polskiej kulturze. radiomaryja.pl, 2024-03-30. [dostęp 2024-03-31].
Wszyscy jesteśmy święconką? Żegnać się czy nie żegnać?. misyjne.pl, 2024-03-30. [dostęp 2024-04-01].

[1] „Fleischweihe (Speisenweihe) Zum Abschluss der 40 tägigen Fastenzeit vor Ostern gehört bestimmt die Osterjause welches heute noch „Weichfleischessn” genannt wird. (Weich – bedeutet Weihe, also Weihfleisch bzw. geweihtes Fleisch) Für diesen Zweck wird ein Schinken schon am Morgen mit „geweihtem Feuer” gekocht. Würste, eine geselchte und gekochte Zunge, gefärbte Ostereier, Krenn und ein Kärnter Reindling gehören auch dazu. Diese Speisen werden in einen Korb gegeben und mit einem schön bestickten Tuch (Weihkorbdecke) bedeckt. Mit diesem Korb geht die Bäuerin bzw. die Hausfrau zur Kirche oder zu einer Kapelle, mancherorts auch in ein Bauernhaus, wo ein Priester die Fleischweihe bzw. Speisenweihe abhält. Nach der Weihe wird in manchen Familien schon die Osterjause abgehalten. Viele Familien werden jedoch erst nach der Auferstehungsfeier in der Kirche das „Weichfleisch” essen.”, [w:] Brauchtum aus dem Lavanttal – Ostern.

[2] Für die vorösterliche »Fleischweihe« (benedictio agni et carnium in die Sanctae Paschae) oder zu gleichem Anlaß nach der Fastenzeit die Weihe.

[3] s. Józef Dębiński: Święconka i jej symbole. Niedziela płocka 12/2005. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-24)].

[4] „Na Rusi z masła ulepiony”, [w:] Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska t.2. s. 670.

[5] Lud: organe de la Société polonaise d’ethnologie, t. 84 Polskie towarzystwo etnologicane, Towarzystwo ludoznawcze we Lwowie. 2000. s. 109; „Fleischweihe – Die Segnung der Osterspeisen (Schinken und Würste, Eier, Kren, Reindling ... u.a.) gehört zu den bestbesuchten kirchlichen Feiern. Sie wird oft auch im Freien vor Kapellen oder Bildstöcken abgehalten, um die Verbindung dieses Brauches mit der erwachenden Natur auszudrücken. Die Speisen in den mit Blumen geschmückten Körben sind oft mit kunstvoll gestickten Weihkorbdecken im typischen Kreuzstichmuster abgedeckt.”, [w:] Karyntia [1].

[6] „Ost er tage gebührt sich die Eier- Salz- Brod< und Fleischweihe. Die rothen Eier und Wecken, welche der Dod dem...”, [w:] Bavaria: Oberpfalz und Regensburg. 1803. s. 309.

[7] Leopold Kretzenbacher. Ethnologia Europaea: Studienwanderungen und Erlebnisse auf volkskundlicher 1986. s. 159.

[8] Roman Landowski. Dawnych obyczajów rok cały: między wiarą, tradycją i obrzędem. 2000. s. 205.

[9] Ks, Marian Pisarzak MIC. Błogosławienie pokarmów wielkanocnych. Kontekst paschalny i postny. op. cit. Błogosławieństwo pokarmów i napojów wielkanocnych w Polsce. Studium historyczno-liturgiczne. Warszawa 1979, s. 378. [przypisy tamże].

[10] Oficjalna strona Diecezji Gurk „Dieser Brauch wird besonders in Bayern, Südtirol und Österreich gepflegt. Er lässt sich bis ins 7. Jahrhundert zurückverfolgen. Speisen wie Eier und Fleisch, deren Genuss in der strengen mittelalterlichen Fastenordnung verboten war, gewannen durch diese österliche Segnung im Volksglauben besondere Bedeutung und Kräfte.”.

[11] Obrzędy błogosławieństw. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Tom II, Katowice 1994, nr 1338.

[12] „Trzeba dodać, że ludność niemiecka zamieszkała na Śląsku nie praktykowała święconego, również Ślązacy nie wszędzie stosowali je powszechnie (...), w oleskim utrzymuje się, że zwyczaj ten istnieje dopiero od zakończenia wojny, a kultywują go głównie chłopi ze wschodu. W przemysłowej części Górnego Śląska święcone nie było znane.”. [w:] Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku Jerzy Pośpiech „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku”, Opole 1987 s. 13.

[13] „Święcenie pokarmów choć znane od dawna, nie było powszechnym zwyczajem. Np. Ślązacy i ludność niemiecka nie praktykowali tego zwyczaju.” – mgr Elżbieta Oficjalska, kierownik Działu Kultury Materialnej i Folkloru Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu, [w:] „Co zostało z dawnych świąt” Anna Pawlak, Gazeta Wyborcza, 24.04.2011.

[14] Jan Perszon. Na brzegu życia i śmierci: zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe. 1999 s. 614.

[15] „Do zamożniejszych gospodarzy, dworów szlacheckich i magnackich, może na wzór miast, ksiądz przybywał osobiście”. [w:] Dorota Simonides. Folklor Górnego Śląska. 1989 s. 204.

[16] „Święcone nie było znane na większości ziem Górnego Śląska. Zaczęło się upowszechniać dopiero w latach 60., 70. i 80. ubiegłego stulecia. Zwyczaj przynieśli przybysze z innych regionów, zachęcali do tego księża.” – Maria Lipok-Bierwiaczonek, dyrektor Muzeum Miejskiego w Tychach, [w:] „Święcone na Śląsku” Ewa Strzoda, Tychy.pl Portal Informacyjny Miasta Tychy, 2011.04.23.

[17] „Jajka, szynka i biała kiełbasa, chleb, sól, pieprz, chrzan, ciasto”. [w:] Łódzkie studia etnograficzne, 1992. Łódź, t. 65. s. 65; „wielkanocna baba, jajka, baranek, masło, kiełbasa, słonina, wędzonka, chrzan, sól. Świąteczne baranki mogą być wykonywane z cukru”, [w:] Adam Bartosz. Rzepiennik Strzyżewski: materiały etnograficzne. Tarnów. 1992. s. 52; „kiełbasa, jaja, pieprz, sól, bochenek chleba, oliwę, ocet, wódkę, ser, masło i chrzan”, [w:] Józef Burszta, Stanisław Błaszczyk. Kultura ludowa Wielkopolski: 1960. s. 439; „wchodziła przeważnie kiełbasa, czasem szynka gotowana, jajka malowane, czasem chrzan, pieprz, masło.”, [w:] Teresa Karwicka. Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej. 1979. s. 196.

[18] Komunikat CBOS wielki post i Wielkanoc w rodzinach, 2000, oprac. Bogna Wciórka.

[19] „Кулич (пасха, паска) – обрядовый хлеб, обязательная принадлежность пасхального стола. Обычай освящения хлеба и угощение им на Пасху имеет как христианские, так и языческие корни.” [tłum.] Kulicz (wielkanocna Pascha) – rytuał błogasławieństwa chleba. Obowiązkowa, tradycyjna potrawa na stałach wielkanocny wyznawców prawosławia. [w:] The Russian Museum of Ethnography [2].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Wiosna	Marzanna Gaik Zielone Świątki Stado Gregorianki Judaszki Pucheroki Święconka Śmigus-dyngus Emaus Turki Dziady śmigustne Siuda Baba Kurek dyngusowy Pisanki Walatka Palma wielkanocna Jezusek Palmowy Pogrzeb żuru i śledzia Przywołówki Roduś Rękawka Żandary Siwki wielkanocne Wykupek
Lato	Noc Kupały Sobótka Wyzwolenie kosiarza Oborywanie przepiórki Ścinanie kani Zażynki
Jesień	Dożynki Dziady Zaduszki Katarzynki Andrzejki
Zima	Konik Koza Turoń Podłaźniczka Podłaźnik Jemioła Ścięcie śmierci Podkoziołek Popielcowe klocki Wkupne do bab Zapusty Herody Kolęda
Okolicznościowe	Oczepiny Rozpleciny