Pseudonim | Al Legro |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | 5 grudnia 1911 Sosnowiec |
Data i miejsce śmierci | 6 lipca 2000 Warszawa |
Instrumenty | fortepian |
Gatunki | muzyka poważna, muzyka rozrywkowa |
Zawód | pianista, kompozytor |
Odznaczenia | |
Strona internetowa |
Władysław Szpilman, ps. „Al Legro” (ur. 5 grudnia 1911 w Sosnowcu, zm. 6 lipca 2000 w Warszawie) – polski kompozytor, pianista i aranżer żydowskiego pochodzenia.
Urodził się w Sosnowcu przy ul. Targowej 18[1] w rodzinie żydowskiej jako najstarsze dziecko Samuela (Szmula) Szpilmana i Edwardy (Estery) z domu Rappaport. Miał brata Henryka i dwie siostry: Reginę i Halinę. Uczył się w Konserwatorium im. Fryderyka Chopina w Warszawie pod kierunkiem Józefa Śmidowicza i Aleksandra Michałowskiego. W 1931 roku uzyskał stypendium w Akademii Sztuk w Berlinie, gdzie studiował u Artura Schnabla i Leonida Kreutzera (fortepian) oraz studiował kompozycję u Franza Schrekera. Tam skomponował swoje pierwsze utwory symfoniczne i suitę fortepianową Życie maszyn.
W 1933 roku atmosfera potęgującego się narodowego socjalizmu w Niemczech skłoniła go do powrotu do kraju. W 1934 nawiązał współpracę z Bronisławem Gimplem, znanym amerykańskim skrzypkiem polskiego pochodzenia. W 1935 roku został zaangażowany jako etatowy pianista w Polskim Radiu. W tym okresie skomponował pierwsze szlagiery: Kiedy kochasz się w dziewczynie (sł. Emanuel Szlechter), Nie ma szczęścia bez miłości i Straciłam twe serce (z tekstami brata Henryka ps. Herold), Nocą (słowa Emanuel Szlechter), a także muzykę do filmów Wrzos (1937) i Dr Murek (1939), co przyniosło mu znaczną popularność.
23 września 1939 grał w ostatniej audycji „na żywo” recital utworów Chopina. Chwilę później niemieckie bomby spadły na elektrownię warszawską i Polskie Radio zamilkło. Sześć lat później pierwsza emisja Polskiego Radia z Warszawy/Raszyna zaczęła się od tych samych utworów granych przez Władysława Szpilmana.
W 1940 rodzina Szpilmanów znalazła się w utworzonym przez Niemców getcie warszawskim. Rodzinę utrzymywał z grania w kawiarniach (Cafe Capri prowadzonej przez Belę Gelbardt) i salkach koncertowych getta, w którym do 1942 możliwe było jeszcze prowadzenie działalności muzycznej (istniały tam nawet wówczas orkiestra symfoniczna i big-band jazzowy). Szpilman był solistą Orkiestry Symfonicznej Simona Pullmanna. W tym czasie skomponował szereg piosenek oraz wykonywany wielokrotnie w kawiarni Sztuka utwór z tekstem Władysława Szlengla na głos i dwa fortepiany pt. Casanova oraz Jej pierwszy bal (wyk. Wiera Gran)[2].
W 1942 stracił całą rodzinę, sam zaś dzięki pomocy żydowskiego policjanta, który zmusił go do ucieczki z Umschlagplatzu, uniknął deportacji do obozu zagłady w Treblince. W jednym z wywiadów Szpilman mówił[3]: „Gdyby wojna trwała jeden tydzień dłużej już bym tu nie siedział. Ja nigdy tam nie byłem w Treblince i nie będę, bo by mi serce pękło”.
Pracował niewolniczo jako robotnik budowlany do momentu, gdy w 1943 udało mu się uciec na tzw. aryjską stronę Warszawy. Tam był ukrywany aż do końca lipca 1944 przez Czesława Lewickiego, Andrzeja i Janinę Boguckich, Helenę Lewicką, przy materialnej pomocy Eugenii Umińskiej, Witolda Lutosławskiego, Edmunda Rudnickiego, Piotra Perkowskiego i Ireny Sendlerowej oraz organizacji „Żegota”.
Po powstaniu warszawskim pozostał w ukryciu, odcięty od wszelkiej pomocy ze strony przyjaciół, w ruinach wypalonego domu w alei Niepodległości 223. Odkrył go tam Niemiec, kapitan Wehrmachtu Wilm Hosenfeld, który udzielał mu pomocy, dostarczając mu żywności. Dopiero w 1950 Szpilmanowi udało się poznać tożsamość Niemca, lecz nie udało mu się już uwolnić go z niewoli sowieckiej. Hosenfeld zmarł w obozie karnym pod Stalingradem w sierpniu 1952[4]. W 2007 został on uhonorowany przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 2009 izraelski Instytut Jad Waszem nadał Hosenfeldowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.
Po 1945 Szpilman wrócił do pracy w Polskim Radiu, na początku jako zastępca dyrektora działu muzycznego[5]. Występował z koncertami solo (w repertuarze miał m.in. Wariacje Rachmaninowa na temat Paganiniego, Koncerty fortepianowe J. Brahmsa z dyrygentami Witoldem Rowickim, Janem Krenzem i in.), a także grał muzykę kameralną z Bronisławem Gimplem (z przerwą 1948-56), sporadycznie koncertował również z Henrykiem Szeryngiem, Idą Händel, Tadeuszem Wrońskim i Romanem Totenbergiem.
Po wojnie Szpilman skomponował ponad 500 popularnych piosenek m.in. Trzej przyjaciele z boiska, Tych lat nie odda nikt, W małym kinie czy Nas zaczarować musiał deszcz. Był też autorem muzyki filmowej do filmu Zadzwońcie do mojej żony (1957), wielu piosenek i słuchowisk radiowych dla dzieci, musicalów Ciotka Karola i Czerwony Kapturek, kompozytorem szeregu utworów symfonicznych (obecnie wydanych w całości w wydawnictwie muzycznym Boosey & Hawkes w USA).
W 1947 Szpilman skomponował sygnał do Polskiej Kroniki Filmowej.
W 1956 korzystając z politycznej odwilży, Władysław Szpilman reaktywował ZAiK pod nową nazwą ZAKR (Związek Polskich Autorów i Kompozytorów), którego prezesem był do 1961.
W 1961 zorganizował według własnego pomysłu Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie. Od 1945 do 1963 był także szefem działu muzyki rozrywkowej Polskiego Radia.
W 1963 stworzył Kwintet Warszawski (zapraszając do współpracy Bronisława Gimpla, Tadeusza Wrońskiego, Stefana Kamasę i Aleksandra Ciechańskiego, później Krzysztofa Jakowicza, Igora Iwanowa, Jana Tawroszewicza, Andrzeja Orkisza, Krzysztofa Podejkę i innych), z którym do 1986 dał ponad 2000 koncertów na całym świecie, głównie poza granicami Polski.
Został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1950)[6], Krzyżem Kawalerskim (1954)[7] i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1999).
Zmarł 6 lipca 2000. Miał 88 lat. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A3 tuje-3-14)[8].
W 1950 poślubił studentkę medycyny Halinę Grzecznarowską, córkę Józefa Grzecznarowskiego, działacza socjalistycznego, posła na Sejm i prezydenta Radomia[9]. Miał synów Andrzeja i Krzysztofa.
Jego kuzynem był kompozytor i pianista Leon Szpilman[10].
W książce Oskarżona: Wiera Gran jej autorka Agata Tuszyńska przytoczyła relację Wiery Gran, jakoby Władysław Szpilman był w getcie warszawskim funkcjonariuszem Żydowskiej Służby Porządkowej i brał udział w akcji likwidacyjnej getta latem 1942 roku[11]. Wiera Gran poznała Szpilmana przed wojną, a w getcie występowali razem w kawiarni Sztuka[12]. Po ukazaniu się książki wdowa po Szpilmanie i syn kompozytora pozwali jej autorkę oraz wydawcę – Wydawnictwo Literackie[13].
W lutym 2016 roku rozpatrujący skargę kasacyjną Sąd Najwyższy uchylił niekorzystny dla rodziny wyrok i przekazał sprawę sądowi niższej instancji do ponownego rozpatrzenia[14]. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 29 lipca 2016 roku częściowo uwzględnił pozew, orzekając, że „przytaczanie w książce słów schorowanej staruszki, które uderzają w światowej klasy kompozytora, nie może być przyjmowane przez autorkę i wydawcę bezkrytycznie”. Sąd nakazał, aby w sytuacji, gdyby książka została wznowiona, strony, w których znajdują się informacje o rzekomej współpracy Władysława Szpilmana z Niemcami, zostały z niej usunięte[15]. Nakazał także przeproszenie Haliny Grzecznarowskiej-Szpilman i Andrzeja Szpilmana przez Agatę Tuszyńską za naruszenie ich prawa do kultywowania pamięci o zmarłym jako o dobrym człowieku[13].
W 1946 opublikowano jego książkę pt. „Śmierć miasta”, w opracowaniu Jerzego Waldorffa, która została ocenzurowana i wydana w małym nakładzie, opisywała bowiem historię niepasującą do oficjalnych wersji (opis polskich szmalcowników, „dobry wróg” ukazany jako Austriak pomagający Szpilmanowi, udział jednostek ukraińskich i litewskich w masakrach w getcie warszawskim). Dopiero po ponad 50 latach ukazała się w niemieckim wydawnictwie Ullstein (1998) poprawiona i uzupełniona wersja książki pod nowym tytułem „Pianista”, w której Hosenfeld jest Niemcem. W 1950 na kanwie wspomnień powstał film Miasto nieujarzmione (Robinson warszawski), odbiegający jednak znacznie od pierwowzoru.
W 1998 syn Władysława Szpilmana Andrzej doprowadził do wydania jego książki w Niemczech i Anglii (pod tytułami Das wunderbare Überleben i The Pianist). Przez szereg gazet w Wielkiej Brytanii i USA została wówczas uznana za najlepszą książkę roku 1999, a w 2002 została wybrana najlepszą książką roku przez francuskie czasopismo literackie Lire oraz otrzymała nagrodę czytelników pisma Elle. Książka zajmowała także pierwsze miejsca na listach bestsellerów w wielu krajach (m.in. w Polsce ok. 80 tygodni w latach 2000–2003 oraz trzykrotnie jako książka roku na liście Rzeczpospolitej). Do dziś książkę „Pianista” wydano w 38 językach[potrzebny przypis].
Na jej podstawie w 2002 Roman Polański wyreżyserował „Pianistę” (główna rola Adrien Brody), nagrodzonego m.in. Złotą Palmą na Festiwalu Filmowym w Cannes (2002) i 3 Oscarami (2003) w USA.
Artykuł Władysław Szpilman w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:
Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2022-04-27 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=88594