Wołyń (film)

Ten artykuł dotyczy filmu. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Wołyń
Gatunek	dramat wojenny
Rok produkcji	2016
Data premiery	23 września 2016
Kraj produkcji	Polska
Język	polski, ukraiński, jidysz, rosyjski, niemiecki
Czas trwania	150 minut
Reżyseria	Wojciech Smarzowski
Scenariusz	Wojciech Smarzowski
Główne role	Michalina Łabacz, Wasyl Wasyłyk, Arkadiusz Jakubik, Adrian Zaremba
Muzyka	Mikołaj Trzaska
Zdjęcia	Piotr Sobociński jr.
Scenografia	Marek Zawierucha
Kostiumy	Paweł Grabarczyk, Magdalena Rutkiewicz-Luterek, Wanda Kowalska, Agata Drozdowska
Montaż	Paweł Laskowski
Produkcja	Dariusz Pietrykowski Andrzej Połeć
Wytwórnia	Film It[1]
Dystrybucja	Forum Film Poland
Budżet	10 mln zł[2]
Nagrody
41. FFG profesjonalny debiut aktorski zdjęcia charakteryzacja
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Wołyń – polski dramat wojenny z 2016 w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego, którego scenariusz powstał na kanwie opowiadań Stanisława Srokowskiego oraz wspomnień świadków rzezi wołyńskiej w latach 1943–1944.

Fabuła

Film opowiada historię 17-letniej Zosi Głowackiej z wołyńskiej wioski, zamieszkanej przez Ukraińców, Polaków i Żydów^[3]. Główna bohaterka zakochuje się w Ukraińcu Petrze, lecz ojciec wydaje ją za mąż za dużo starszego od niej sołtysa, Macieja Skibę. Krótko po ślubie Zosia zostaje w domu z dziećmi męża z pierwszego małżeństwa, gdy ten udaje się na wojnę, która wybucha we wrześniu 1939. Po powrocie do wioski Maciej ukrywa się z obawy przed nacjonalistami ukraińskimi. Gdy Wołyń zajmuje Armia Czerwona, Rosjanie witani są przez Ukraińców chlebem i wódką. Skiba, uznany za kułaka, zostaje zesłany w głąb ZSRR, a bohaterka ponownie sama zajmuje się wychowaniem dzieci w wojennych warunkach. Gdy w 1941 Zachodnia Ukraina zostaje zajęta przez Niemców, ci sami ludzie, którzy radośnie witali Sowietów, cieszą się, widząc mundury hitlerowskie. Rozpoczyna się ludobójstwo. Niemcy mordują Żydów, następnie Ukraińcy Polaków. Polacy w odwecie mordują Ukraińców. Zosia jest świadkiem zabójstw z zemsty i porachunków sąsiedzkich. Reżyser ukazał również Polaków pomagających Żydom i Ukraińców ratujących Polaków^[4].

Epizody nawiązujące do wydarzeń historycznych

• postać oficera Armii Krajowej przybyłego na rozmowy z Ukraińcami nawiązuje do postaci poety i oficera Armii Krajowej podporucznika Zygmunta Rumla^[5][6]
• scena ataku na kościół nawiązuje do wydarzeń z 11 lipca 1943 roku – ataku UPA między innymi na kościół we wsiach Kisielin (zbrodnia w Kisielinie), Chrynów, Krymno oraz w Porycku (zbrodnia w Porycku)^[7]

 Osobny artykuł: Krwawa niedziela na Wołyniu.

• kazanie starszego kapłana w cerkwi prawosławnej nawiązuje do prawdziwie chrześcijańskiej postawy licznych kapłanów ukraińskich, z których wielu zostało zamordowanych za sprzeciwianie się propagandzie zbrodni. Za przykład może służyć ks. Fiłyp Borećkyj z parafii prawosławnej w Drańczy Polskiej^[8], powieszony 31 maja 1943.

 Osobny artykuł: Kościoły podczas konfliktu polsko-ukraińskiego 1848-1945.

• scena poświęcenia kos i siekier oraz kazanie w cerkwi nawiązuje do wydarzeń, które według konsultanta historycznego filmu Leona Popka są potwierdzone przez co najmniej kilka sprawozdań i ponad 20 relacji świadków^[9]. Historyk Grzegorz Motyka stwierdził natomiast: „kresowiacy są przekonani, że takie ceremonie miały miejsce, ale brak na to dowodów”^[10].
• pisanie na domach należących do Ukraińców kredą liczby „102” nawiązuje do wydarzeń w Kisielinie przed atakiem UPA^[11].

Obsada

• Michalina Łabacz jako Zosia Głowacka^[12]
• Arkadiusz Jakubik jako Maciej Skiba
• Wasyl Wasyłyk jako Petro^[12]
• Adrian Zaremba jako Antek Wilk
• Izabela Kuna jako Głowacka, matka Zosi^[12]
• Jacek Braciak jako Głowacki, ojciec Zosi
• Maria Sobocińska jako Helena Głowacka-Huk, siostra Zosi
• Aleksandr Zbarażski jako Wasyl Huk, mąż Heleny
• Andrzej Popiel jako Romek Głowacki, brat Zosi
• Matylda Krajewska jako Marysia Skiba, córka Macieja
• Ignacy Sut jako Franek Skiba, syn Macieja
• Lech Dyblik jako Hawryluk, sąsiad Skiby
• Tomasz Sapryk jako Izaak Menzl, Żyd prowadzący karczmę
• Wojciech Zieliński jako „Chmura”, porucznik AK
• Gabriela Muskała jako ciotka Bronka, siostra Macieja Skiby
• Marcin Sztabiński jako Staszek Kwiatkowski
• Ołeksandr Czeszerow jako Mykoła Mełenczuk
• Roman Skorowski jako Stepan Czuma
• Iryna Składan jako Olga Hypyna, matka Petra
• Ołeś Fedorczenko jako Iwan Huk
• Janusz Chabior jako ksiądz Józef
• Serhij Baczyk jako Andrij Kurczuk
• Wołodymyr Prociuk jako Orłyk Libera
• Ireneusz Czop jako ksiądz Adam^[13]

i inni

Produkcja

Scenariusz filmu powstał z inspiracji opowiadaniami Stanisława Srokowskiego ze zbioru pt. Nienawiść, z których zostało zaczerpniętych kilka wątków^[14][15]. W filmie zaplanowano około 130 ról aktorskich, w których mówi się pięcioma językami: po ukraińsku, polsku, niemiecku, rosyjsku i w jidysz^[16].

Za plenery przy kręceniu filmu posłużyły Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Trzęsówka (kościół), Lipnica (Brzycholina), Jeziorzany, Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie^[17][18], gmina Wizna^[19]. Zaplanowano także ujęcia w Sanoku (Muzeum Budownictwa Ludowego)^[20], w okolicach Rawy Mazowieckiej, Skierniewic^[21].

Powstała Fundacja na Rzecz Filmu Wołyń^[22]. W trakcie prac nad filmem w lutym 2016 jego twórca Wojciech Smarzowski zaapelował publicznie o wsparcie finansowe, potrzebne do ukończenia produkcji^[23][24]. Wówczas proces powstawania filmu wsparli w oświadczeniach Stanisław Srokowski^[25], Ewa i Władysław Siemaszkowie^[26]. Następnie wsparcia finansowego udzieliły m.in. Telewizja Polska^[27] i Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych^[28].

Odbiór

Odbiór w Polsce

• W opinii Tadeusza Sobolewskiego „Wołyń” jest wielkim filmem, niemającym precedensu w polskim kinie po 1989 roku. Zdaniem recenzenta Gazety Wyborczej film uczciwie pokazuje historię z wielu perspektyw i jest uniwersalnym ostrzeżeniem przed nacjonalizmem^[29].
• Także historycy i publicyści jak Paweł Lisicki czy Piotr Zychowicz wyrażają się bardzo pozytywnie o filmie, podkreślając jego autentyzm i oddanie realiów historycznych wydarzeń na Wołyniu^[30][31]
• Grażyna Torbicka i Tomasz Raczek uznali, że film nie jest jednostronny. Oboje wyrazili zdziwienie pominięciem filmu przy przyznawaniu głównych nagród na festiwalu w Gdyni. Zdaniem krytyków obraz jest znakomicie zrealizowanym filmem, wielkim dziełem filmowym, ogromną produkcją^[32].
• Jakub Majmurek uważa, że „Wołyń” spełnił wiązane z nim wysokie oczekiwania i jest jednym z najważniejszych obrazów opisujących dzieje „skrwawionych ziem”. Autor ten uważa, że Smarzowski uczciwie przedstawił racje Polaków i Ukraińców, a przesłaniem filmu jest ostrzeżenie przed wszelkimi formami radykalizmu, w tym przed nacjonalizmem. Majmurek przewiduje próby wykorzystania filmu przez propagandę, przed którymi jednak dzieło to się obroni^[33].
• Piotr Tyma w wypowiedzi bezpośrednio po premierze filmu uznał, że dzieło Smarzowskiego epatuje niepotrzebnymi scenami okrucieństwa i to w skrajnie naturalistycznej formie, zarzuca również autorowi fascynację ludzką brutalnością. Według Tymy film pokazuje Kresy z perspektywy polskiego patrzenia na Wschód z pewną wyższością, nie zbliża do zrozumienia historii, ale powiela negatywne stereotypy z okresu PRL, polaryzując społeczeństwo. Według przewodniczącego ZUwP film był potrzebny, ponieważ odziera polskie Kresy z romantycznego mitu i sielskiego idealizmu^[34].
• 7 października 2016, w dniu premiery filmu, politycy partii Kukiz’15 na konferencji prasowej w sejmie wystosowali apel do służb dyplomatycznych MSZ, aby dołożono starań i zaangażowano się w promowanie i rozpropagowanie filmu na terenie Ukrainy – to zadanie miało być nadrzędnym interesem narodowym i państwowym w relacji z Ukrainą^[35]. Tymczasem Smarzowski deklarował od początku, że nie chce, żeby jego film wykorzystali politycy^[36].
• Jarosław Kuisz i Karolina Wigura z Kultury Liberalnej krytycznie ocenili „Wołyń”, pisząc, że „nie jest to film służący pojednaniu, lecz odwrotnie: podgrzewa najgorsze stereotypy, firmuje resentyment i lubowanie się we własnej krzywdzie”. Kuisz i Wigura zarzucają Smarzowskiemu całkowity brak odniesienia do późniejszych prób pojednania podejmowanych przez oba społeczeństwa oraz władze państwowe na najwyższym szczeblu. „Twierdzenie, że film ten ma służyć pojednaniu polsko-ukraińskiemu, brzmi jak ponury żart. Nie wiadomo, na jakim gruncie miałoby ono nastąpić. Humanizmu, wiary w człowieka, który przezwycięża swoje słabości i uczy się na błędach poprzednich pokoleń – jak deklarowali prezydenci Lech Kaczyński i Wiktor Juszczenko w Pawłokomie – tutaj nie ma ani na jotę”^[37].
• Łukasz Jasina uważa, że intencją autorów filmu było uleczenie traumy Polaków po rzezi wołyńskiej. Jego zdaniem błędem jest nadawanie filmowi nacjonalistycznych czy politycznych interpretacji^[38].
• Ewa Siemaszko stwierdziła, że „film prawdziwie i wiernie przedstawia to, co w zbrodni wołyńskiej było istotne”. Zacytowała też opinię świadków ludobójstwa na Wołyniu, którzy twierdzili, że film jest „dokładną rejestracją tego, co działo się na Wołyniu”^[39].
• Adam Szczupak wysunął zarzut, że rzeź Polaków ukazana została jako spontaniczny zryw wywołany wyłącznie wybuchem nienawiści między sąsiadami, podczas gdy w rzeczywistości mordy Polaków na Wołyniu miały charakter w pełni przemyślany i zorganizowany. Autor zwrócił też uwagę, że ukazane w filmie jako codzienność małżeństwa polsko-ukraińskie były na Wołyniu rzadkością, oraz na to, że scenariusz filmu pomija kluczową postać: Dmytro Klaczkiwskiego „Kłyma Sawura” – dowódcy UPA i głównego inicjatora rzezi^[40].

Odbiór w Niemczech

Według Gerharda Gnaucka film „Wołyń” jest obrazem, na który społeczność polska czekała bardzo długo. Przy okazji premiery „Wołynia” Gnauck przypomniał historię regionu i stosunków polsko-ukraińskich. Autor cytuje przewidywania części ekspertów politycznych, że film może prowadzić do powikłań „międzynarodowych”, wywołać na Ukrainie oburzenie z jednej strony i być wykorzystywany do celów propagandowych w Rosji, oraz przytacza pierwsze polskie, ukraińskie i rosyjskie opinie o filmie. Uwagę Gnaucka zwróciły epizody z udziałem żołnierzy Wehrmachtu, u których polska Zosia z synem szuka schronienia. W opinii Gnaucka film jest bardzo dobry i wyważa polityczne racje dwóch skonfliktowanych stron, jednak w odbiorze filmu nie uniknie się wrażenia o sile starej pogardy Polaków wobec Ukraińców. Gnauck podkreślił słowa Smarzowskiego, który ma nadzieję, że jego praca zbuduje mosty, jeśli nie dziś, to w przyszłości, oraz przesłanie „dzikość nie idzie ze wschodu, tylko z człowieka”^[41].

Odbiór na Ukrainie

• Jeszcze w trakcie realizacji przedsięwzięcia kilku ukraińskich aktorów, którzy dostali zaproszenie do zagrania Ukraińców w filmie, po przeczytaniu scenariusza odmówiło w nim swojego udziału ze względów ideologicznych^[42]. W rozmowie z Oksaną Zabużko ukraińscy artyści mieli stwierdzić, że film jest prawdziwą szkołą nienawiści^[43]. Andrij Lubka, poeta i prozaik młodego pokolenia, zauważa, że po premierze obrazu Smarzowskiego „w stosunkach polsko-ukraińskich cofniemy się o 10 lat”^[44].
• Jurij Andruchowycz w artykule Нищівна дикість зла opublikowanym na portalu Zbrucz przed obejrzeniem filmu napisał, że Smarzowski ze swoim filmem wpisuje się w ideologiczną kampanię obecnego rządu i partii, której przesłanie najcelniej oddawać mają słowa ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego – film Wołyń zabije pojednanie, którego nigdy nie było^[45].
• Pozytywnie na fakt powstania filmu Wołyń zareagowała Nadija Sawczenko^[46][47].
• 17 października Instytut Polski w Kijowie odwołał zapowiedziany na wtorek pokaz filmu „Wołyń” Wojciecha Smarzowskiego. Na decyzję tę wpłynęły zalecenia ukraińskiego ministerstwa spraw zagranicznych^[48].
• 9 listopada portal wschodnik.pl podał informację, że czworo ukraińskich aktorów z Tarnopolskiego Teatru Dramatycznego, którzy zagrali w filmie, zostało ukaranych finansowo. Kierownik roboczej komisji Tarnopolskiej Rady Obwodowej Ołeksandr Baszta oświadczył w trakcie rozmowy z portalem „Komsomolskaja Prawda w Ukrainie”, że ukraińscy aktorzy wystąpili w polskim antyukraińskim filmie^[49].

Oglądalność

W ciągu siedmiu tygodni wyświetlania filmu w Polsce (7.10–27.11.2016)^[50] obejrzało go w kinach blisko milion czterysta tysięcy widzów^[51].

Nagrody i nominacje

• 2016: Nominacja do Złotych Lwów^[52][53].
• 2016: Nagroda dla Piotra Sobocińskiego za zdjęcia na 41. Festiwalu Filmowym w Gdyni^[54][55]
• 2016: Nagroda dla Michaliny Łabacz za najlepszy debiut aktorski na 41. Festiwalu Filmowym w Gdyni^[56]
• 2016: Nagroda dla Ewy Drobiec w kategorii charakteryzacja na 41. Festiwalu Filmowym w Gdyni^[54][55]
• 2016: Nagroda prezesa Telewizji Polskiej dla filmu „Wołyń” (100 tys. zł)^[57]
• 2017: Nagroda Koła Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich Złota Taśma 2016^[58]
• 2017: Orły – dla najlepszego filmu^[59]

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Recenzja Tomasza Lubelskiego
• Recenzja Łukasza Warzechy
• Recenzja Dariusza Pawłowskiego
• Strona Fundacji na Rzecz Filmu Wołyń
• Wołyń w bazie FilmPolski.pl