Stanowisko archeologiczne w Troi[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Fragment ruin tzw. Bramy Wschodniej (Troja VI)
Państwo

 Turcja

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

II, III, VI

Numer ref.

849

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1998
na 22. sesji

Położenie na mapie Turcji
Mapa konturowa Turcji, blisko lewej krawiędzi nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Stanowisko archeologiczne w Troi”
Ziemia39°57′23,184″N 26°14′20,400″E/39,956440 26,239000

Troja, Ilion (gr. Τροία oraz Ἴλιον lub Ἴλιος Ilios, łac. Ilium) – starożytne miasto położone w Troadzie u zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej nad rzeką Skamander. Współcześnie stanowisko archeologiczne w Turcji, na wzgórzu Hisarlık w pobliżu wsi Tevfikiye, w prowincji Çanakkale.

W warstwie mitologicznej

Powstałe na trawiastej równinie Troady, u podnóża góry Ida i w pobliżu rzeki Skamander, miasto starożytne założone zostało przez Ilosa, syna Trosa. Sami bogowie – Apollo i Posejdon, mieli pomagać we wznoszeniu jego potężnych murów obronnych za panowania syna Ilosa – Laomedonta, którego następcą był Priam[1].

Klasyczny mit trojański znalazł późniejsze odbicie i swoistą kontynuację w mitologii brytańskich Celtów, w której prawnuk ocalałego z Troi EneaszaBrutus, uznany jest za protoplastę Brytów i pierwszego ich władcę. Według podań miał on przypadkowo zabić swego ojca i jako banita, po tułaczce, wraz ze swymi trojańskimi towarzyszami dotrzeć z Grecji do Albionu, gdzie pokonał wojska olbrzymów i nad Tamizą założył „drugą Troję” (Troia Nova, Trinovantum). Również Apollo, opiekuńcze bóstwo Trojan, występuje w mitologii Brytów jako Mabon (Maponus), a odległym następcą wieszczki Kasandry jest wróżbita brytańskich potomków Trojan – Taliesin[2]. W legendarnej tradycji walijskiej Brutus to Prydain, Tamiza – Temus, a „nowe miasto Troja” – Caerdroi Newydd (przekształcone na Troinovant/Trinovantum, a następnie zamienione na Caerludd i ostatecznie przekręcone na Lun-dun). Poglądy o takim pochodzeniu miasta i Anglików jeszcze w XVI wieku podtrzymywał elżbietański poeta panegiryczny Edmund Spenser w swym eposie Królowa wieszczek (III, 9)[3].

Poza Londynem, na obszarze kontynentalnym nazwę Troi łączono przede wszystkim z prastarym nadreńskim Xanten, w średniowieczu zwanym Troia Minor albo Troia Francorum, którego założenie przypisywano Hektorowi (= Hagenowi) z Troi, na gruncie błędnego wywodzenia rzymskiej nazwy osadniczej Colonia Ulpia Traiana. W tym okresie odnoszono ją także do francuskiego Troyes, wskutek mylnego wywiedzenia od starofrancuskiego treis (współcześnie trois = 3), a nawet względem Paryża i Bonn, uważanych fundacyjnie za kolonie trojańskich uchodźców[4].

W literackiej tradycji

Miasto znane jest przede wszystkim z wojny opisanej w starogreckim poemacie epickim Iliada przypisywanym Homerowi. Najprawdopodobniej powstał on w VIII lub IX wieku p.n.e. (choć z zawartością starszego materiału). Odniesienia do Troi można znaleźć także w innym eposie Homera – Odysei. Homerycką legendę o Troi wykorzystał z kolei rzymski poeta Wergiliusz w poemacie epickim Eneida[a].

Według legendy miasto zostało zdobyte za pomocą podstępu z koniem trojańskim (łac. equus Trojanus), który w kulturze europejskiej stał się pojęciem przysłowiowym[b]. Pamięć o zagładzie Homerowej Troi zachowała się w przysłowiowym powiedzeniu nec locus ubi Troia fuit! (nie ma śladu gdzie była Troja), oznaczającym kompletne zniszczenie, likwidację, anihilację. Podobne skojarzenia łączą się też z symbolicznymi wyrażeniami: iam seges est ubi Troia fuit (teraz jest niwa, gdzie niegdyś była Troja – z Heroid Owidiusza I, 53) czy campos ubi Troia fuit (pola, gdzie była Troja – z Eneidy III, 11). Zbliżoną wymowę ma powiedzenie fuimus Troes, fuit Ilium (byliśmy Trojanami, było Ilium – z Eneidy II, 325), oznaczające, że coś należy do bezpowrotnej przeszłości[5].

Odkrycia archeologiczne

Obwarowania bramy głównej wraz z podejściem (Troja II)

Hipotezę, iż Troja była miastem usytuowanym na wzgórzu Hisarlık wysunął jako pierwszy Frank Calvert, angielski konsul w Turcji i archeolog amator[6], który wcześniej (1868) podjął próbne wykopaliska na części wzgórza należącej do niego. Kierując się jego sugestiami, szeroko zakrojone i konsekwentne prace wykopaliskowe podjął w latach 1871–1890 niemiecki archeolog amator Heinrich Schliemann z asystującym mu od 1882 Wilhelmem Dörpfeldem[c]. W ciągu pierwszych trzech kampanii (po wstępnych sondażach w 1870) odkrył pozostałości 9 miast (warstw osadniczych) zakładanych w tym samym miejscu, błędnie uznając II warstwę, w której odnalazł tzw. skarb Priama, za Troję Homerową. Późniejsze badania z udziałem Carla Blegena w latach 1932–1938 przyniosły pierwsze poważne opracowanie naukowe wyników wykopalisk. W 1989 roku pracę na tym terenie rozpoczęła misja Manfreda Korfmanna z uniwersytetu w Tybindze. Dopiero wtedy rozpoczęto działania wykopaliskowe nie tylko na cytadeli, lecz również w tzw. dolnym mieście znajdującym się u jej podnóża i zajmującym kilkakrotnie większą powierzchnię.

Najstarsza warstwa archeologiczna (Troja I) odnosi się do niewielkiej osady z wczesnej epoki brązu (3000-2500 p.n.e.), w której odsłonięto ślady pierwszych konstrukcji megaronów. Ten typ budowli szeroko jest reprezentowany w kolejnej warstwie (Troja II) z okresu 2500-2300 p.n.e. Dwie następne warstwy (Troja III i IV) ujawniają fazę zastoju. Ponowny znaczny rozwój cechuje warstwę Troja VI (1700-1250 p.n.e.), o koncepcyjnie zróżnicowanym i dojrzałym architektonicznie planie miasta, zniszczonego jednak trzęsieniem ziemi, nim jeszcze w następnej, uboższej fazie dotknął je najazd Achajów[6].

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, miasto opisane przez Homera odpowiada warstwie VIIa datowanej na okres 1250-1200 p.n.e. Jego zburzenie w połowie XIII wieku p.n.e. lub na początku XII wieku p.n.e. przypisuje się przedstawicielom kultury mykeńskiej, która w niedługim czasie sama uległa zagładzie; w dzisiejszej nauce nie ma jednak zgodności co do tego, czy zniszczeniu uległa wcześniej Troja VIIa, czy pałace mykeńskie[7][d]

Niektórzy uczeni utożsamiają Troję z miastem zwanym przez Hetytów Wilusa. Ostatnie historycznie miasto (Troja IX) zostało założone za cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta w I stuleciu n.e. i upadło ostatecznie 300 lat później w czasach bizantyjskich.

W kulturze europejskiego średniowiecza

Zainteresowanie Troją i wojną trojańską w średniowieczu skutkowało w zachodniej Europie powstawaniem od XI wieku poświęconych temu tematowi utworów poetów łacińskich. Z połowy XII wieku pochodzi licząca 30 tysięcy wersów epopeja La destruction de Troie autorstwa francuskiego trubadura Benoit de Sainte-Maure. Ok. 1280 Konrad z Würzburga napisał większą od niej (choć nieukończoną) Der Trojanische Krieg, a Guido delle Colonne wydał powieść prozą Historia destructionis Troiae (1287). Ich kanwę fabularną czerpano głównie z dzieła Historia de excidio Troiae, fałszywego autorstwa niejakiego Daresa z Frygii, rzekomo współczesnego tym historycznym wydarzeniom[8].

Zobacz też

Uwagi

  1. Stamtąd pochodzi sentencja timeo Danaos et dona ferentes (obawiam się Greków nawet przynoszących dary), wyrażające nieufność wobec podstępów nieprzyjaciół (księga II, w. 49).
  2. Pierwszy użył tej przenośni Cyceron w zwrocie intus est equus Trojanus (wprowadzono konia trojańskiego) w konsularnej mowie wygłoszonej w obronie Mureny (Pro Murena 37, 78).
  3. Poszukiwania przez H. Schliemanna homeryckiej Troi sugestywnie w beletrystyce przedstawił H.A. Stoll w biograficznej powieści Sen o Troi (Der Traum von Troia), Warszawa: Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, 1988.
  4. Szczegółowe odtworzenie fortyfikacji Troi na podstawie najnowszych danych archeologicznych wraz z naszkicowaniem wydarzeń historycznych stanowiących tło poematów Homera, przedstawiono w: Nic Fields, Donato Spedaliere: Troy c. 1700-1250 BC. Oxford: Osprey Publishers (seria "Fortress"), 2004, ISBN 978-1-84176-703-1.

Przypisy

  1. Podręczna miniencyklopedia mitologii. Grecy, Rzymianie, Celtowie. Warszawa: RTW, 2001, s. 161.
  2. John i Caitlin Matthews: Mitologia Wysp Brytyjskich. Poznań: Rebis, 1997, s. 50, 194.
  3. Paolo Santarcangeli: Księga labiryntu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 65.
  4. Paolo Santarcangeli: Księga labiryntu, dz. cyt., s. 64.
  5. Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: PIW, 1997, s. 1203, 401.
  6. a b Encyklopedia sztuki starożytnej, dz. cyt.
  7. Oswyn Murray: Narodziny Grecji. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2004, s. 20, 25.
  8. Paolo Santarcangeli: Księga labiryntu, dz. cyt., s. 64-65.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Informacja

Artykuł Troja w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:

Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2024-02-22 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=68811