| ||
Tablica przy wejściu do siedziby Rzecznika Praw Obywatelskich | ||
Obecny RPO | ||
Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich od 9 września 2015 | ||
Stanowisko | ||
Państwo | Polska | |
Data utworzenia | 15 lipca 1987[1] | |
Pierwszy RPO | Ewa Łętowska | |
Długość kadencji | 5 lat | |
Obecny RPO | Adam Bodnar | |
Obecny od | 9 września 2015 | |
Siedziba | al. „Solidarności” 77 00-090 Warszawa | |
Strona internetowa |
Polska
Ten artykuł jest częścią serii: Ustrój i polityka Polski Władza wykonawcza
Władza sądownicza
Kontrola państwowa
Finanse
| |
Portal Polska |
Rzecznik Praw Obywatelskich[a] (RPO) – polski jednoosobowy organ państwowy ustanowiony w 1987, utworzony w 1988. Rzecznik praw obywatelskich pełni funkcję ombudsmana.
Urząd RPO został utworzony 1 stycznia 1988. Pierwszym rzecznikiem została prof. Ewa Łętowska, powołana przez Sejm 19 listopada 1987[2]. Od września 2015 urząd ten pełni Adam Bodnar. Działalność Rzecznika reguluje Konstytucja RP (art. 208–212) oraz ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich[3].
Jednostką pomocniczą Rzecznika Praw Obywatelskich jest Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Jego siedziba główna znajduje się przy al. „Solidarności” 77 w Warszawie, część jednostek organizacyjnych Biura mieści się przy ul. Długiej 23/25.
Nazwisko | Czas pełnienia funkcji | Nominacja | ||
---|---|---|---|---|
Od | Do | |||
prof. dr hab. Ewa Łętowska | [4][5] | 1 stycznia 198813 lutego 1992 | Sejm PRL IX kadencji | |
prof. dr hab. Tadeusz Zieliński | [6] | 13 lutego 19928 maja 1996 | Sejm RP I kadencji | |
prof. dr hab. Adam Zieliński | [7][8] | 8 maja 199630 czerwca 2000 | Sejm RP II kadencji | |
prof. dr hab. Andrzej Zoll | [9][10] | 30 czerwca 200015 lutego 2006 | Sejm RP III kadencji | |
dr Janusz Kochanowski | [11][12] | 15 lutego 200610 kwietnia 2010 | Sejm RP V kadencji | |
Stanisław Trociuk | 11 kwietnia 2010 | 21 lipca 2010 | p.o. | |
dr hab. Irena Lipowicz | [13][14] | 21 lipca 20109 września 2015 | Sejm RP VI kadencji | |
dr hab. Adam Bodnar | [15][16] | 9 września 2015Sejm RP VII kadencji |
Rzecznikiem praw obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną (art. 2 ustawy). Rzecznik nie może zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Nie może także należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu (art. 209 Konstytucji).
Rzecznika powołuje w formie uchwały Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Na uchwałę zatwierdzającą wybór Senat ma czas 30 dni od dnia przekazania przez Marszałka Sejmu uchwały Sejmu. Zgodnie z art. 53 ust. 6 Regulaminu Senatu głosowanie nad wyrażeniem zgody na powołanie RPO, będące głosowaniem w sprawach personalnych, jest tajne. Niepodjęcie uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody. W wypadku odmowy zatwierdzenia przez Senat Sejm powołuje na stanowisko Rzecznika inną osobę.
Kadencja rzecznika trwa 5 lat i liczona jest od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Ta sama osoba nie może być rzecznikiem więcej niż przez dwie kadencje, jednak utrwalił się zwyczaj, iż po upływie pierwszej kadencji osoba pełniąca tę funkcję nie kandyduje ponownie. Rzecznik pełni swoje obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez następcę. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich weszła w życie 1 stycznia 1988. Początkowo kadencja wynosiła 4 lata i była liczona od dnia podjęcia przez Sejm uchwały o jego powołaniu[20]. 28 listopada 1991 weszła w życie nowelizacja ustawy, która początek 4-letniej kadencji rzecznika praw obywatelskich określiła na dzień złożenia ślubowania przed Sejmem, ponadto czas zakończenia ustanowiła na chwilę objęcia urzędu przez nowo wybranego RPO[21]. Obecna 5-letnia kadencja weszła w życie 15 lipca 2000[22].
15 kwietnia 2021 roku Trybunał Konstytucyjny jednogłośnie orzekł że art. 3 ust. 6 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2020 r. poz. 627) jest niezgodny z art. 209 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483). Tym samym Rzecznik Praw Obywatelskich, w przypadku upłynięcia jego kadencji i nie wybrania jego następcy, nie będzie już pełnił funkcji RPO do czasu wyboru nowego Rzecznika. Trybunał do orzeczenia zastosował termin przejściowy 3 miesięcy od ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw RP (Dz.U. z 2021 r. poz. 696), powodujący iż pełniący w dniu orzeczenia funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich Adam Bodnar pozostanie Rzecznikiem Praw Obywatelskich do 15 lipca 2021 roku, w przypadku gdy Sejm i Senat nie wybiorą nowego Rzecznika.
Sejm odwołuje rzecznika przed upływem okresu, na jaki został powołany, większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, jeżeli:
Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły i niezależny od innych organów władzy publicznej i odpowiada wyłącznie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie. Nie może być on także bez zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności (zatrzymany lub aresztowany – z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia właściwego toku postępowania).
Rzecznik, któremu pomagają jego zastępcy oraz Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, stoi na straży wolności, praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych (art. 208 ust. 1 Konstytucji). Kontroluje, a także podejmuje stosowne czynności, jeśli stwierdzi, że z powodu celowego działania lub zaniechania przez organ, organizacje albo instytucje zobowiązane do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i obywatela nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.
Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje działania na wniosek (art. 9 ustawy):
Zgodnie z art. 80 Konstytucji, każdy ma prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Złożenie wniosku do RPO nie wiąże się z koniecznością poniesienia jakichkolwiek opłat[23].
W stosunku do złożonego wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich może podjąć sprawę lub odmówić jej podjęcia, przekazać sprawę według właściwości lub poinformować wnioskodawcę o przysługujących mu środkach działania[23]. Rzecznik może podjąć działania w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich.
Rzecznik może kierować tzw. wystąpienia problemowe (w tym wnioski o podjęcie inicjatywy prawodawczej), wnioski o stwierdzenie niezgodności aktów normatywnych z przepisami wyższego rzędu lub z Konstytucją do Trybunału Konstytucyjnego, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skargi kasacyjne i kasacje od prawomocnych orzeczeń sądów powszechnych do Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), pytania prawne do rozstrzygnięcia przez powiększone składy Sądu Najwyższego, wnioski o wykładnię przepisów do NSA, żądać wszczęcia postępowania karnego, w sprawach o wykroczenia, postępowania administracyjnego, sądowoadministracyjnego, wytaczać powództwa i składać wnioski w postępowaniu cywilnym, a także przystępować do postępowań sądowych i administracyjnych[24]. Od 2015 RPO może zgłosić swój udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w każdej sprawie (wcześniej wyłącznie w sprawie ze skargi konstytucyjnej), z wyjątkiem postępowań wszczynanych w trybie prewencyjnej kontroli ustawy[25]. Od 2018 r. Rzecznik może wnieść skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego[26].
Od 2008 Rzecznik Praw Obywatelskich wykonuje zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji – krajowego organu wizytującego, ustanowionego na podstawie Protokołu fakultatywnego do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania[27]. W ramach tych zadań RPO przeprowadza wizytacje w miejscach pozbawienia wolności (m.in. zakładach karnych, aresztach śledczych i policyjnych, pomieszczeniach dla osób zatrzymanych oraz młodzieżowych ośrodkach wychowawczych)[28]. Wykonuje on również niektóre zadania dotyczące realizacji zasad równego traktowania zawarte w ustawie z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania oraz pełni funkcję niezależnego organu do spraw popierania, ochrony i monitorowania wdrażania postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych[28].
Rzecznik Praw Obywatelskich jest zobowiązany przedstawić co roku Sejmowi i Senatowi informację o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w Polsce (art. 212 Konstytucji). Dostępny w formie druków: sejmowego i senackiego materiał (identyczny dla obu izb) jest podstawowym dokumentem zawierającym informacje o działalności RPO w danym roku kalendarzowym.
Rzecznik nadaje, w drodze zarządzenia, statut, który określa zadania i organizację Biura. Od 2015 w skład Biura Rzecznika Praw Obywatelskich wchodzą następujące jednostki organizacyjne[29]:
Rzecznik posiada pełnomocników terenowych, rozpatrujących sprawy z obszaru oddalonych od Warszawy województw.
Organem pomocniczym Pełnomocnika Terenowego jest podległy mu Zespół Terenowy.
Rzecznik Praw Obywatelskich jako wyraz uznania dla występowania w obronie podstawowych wartości i prawd, nawet wbrew zdaniu i poglądom większości, przyznaje od 2006 doroczną honorową Nagrodę Rzecznika Praw Obywatelskich im. Pawła Włodkowica; nagroda przyznawana jest w międzynarodowym Dniu Praw Człowieka (10 grudnia).
Laureaci[31]:
Wydatki i dochody Rzecznika Praw Obywatelskich są realizowane w części 08 budżetu państwa[35].
W 2017 wydatki RPO wyniosły 37,07 mln zł, a dochody 0,05 mln zł[36]. Przeciętne zatrudnienie w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 289 osób, a średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 7114 zł[37].
W ustawie budżetowej na 2018 wydatki Rzecznika Praw Obywatelskich zaplanowano w wysokości 39,43 mln zł, a dochody 0,05 mln zł[38].
Artykuł Rzecznik Praw Obywatelskich w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:
Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2021-06-13 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=117021