Rozbiory Polski

Ziemie Rzeczypospolitej po III rozbiorze. Powierzchnia: Rosja (63%) – 462 tys. km²; Prusy (19%) – 141 tys. km²; Austria (18%) – 130 tys. km²

The Polish Plumb Cake, alegoria I rozbioru Polski, grafika Johna Lodge’a z 1774 roku

Alegoria zniewolonej Polski wyzwalanej z kajdan dzięki powstaniu – cykl Polonia z roku 1863 Artura Grottgera

Obwieszczenie o II zaborze pruskim, 1793

Rejtan – Upadek Polski, obraz Jana Matejki z 1866 roku

Włodzimierz Tetmajer, alegoria Polski umarłej, 1909, katedra w Kaliszu

Krzyż wykonany z XVIII-wiecznego austriackiego słupa granicznego

Rozbiory Polski – okres w dziejach Polski i Litwy w latach 1772–1795, kiedy Rzeczpospolita Obojga Narodów za sprawą sąsiednich Rosji, Prus i Austrii dokonała na ich rzecz cesji części swojego terytorium, jako wynik przegranej wojny bądź pod groźbą użycia siły.

Geneza

Przyczyną rozbiorów była niezdolność kraju do reform, mogących wzmocnić siłę militarną Polski. Mimo znacznego potencjału gospodarczego, nie zdołano przeprowadzić koniecznych reform podatkowych (np. stałego opodatkowania szlachty i duchowieństwa) i politycznych (m.in. zniesienie liberum veto i pańszczyzny). Przeciw reformom była zarówno większość szlachty, magnaterii, jak i duchowieństwa. Podejmowane próby reform w myśl idei oświeceniowych upadły. Szczególną rolę odegrała zdrada części magnatów, wyższego duchowieństwa i szlachty w ramach tzw. konfederacji targowickiej.

U zewnętrznych źródeł rozbiorów leży współdziałanie Rosji i Prus na sejmie konwokacyjnym w 1764. 11 kwietnia mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju^[1].

W wyniku presji prymasa interrexa Władysława Aleksandra Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała oficjalnie na sejmie konwokacyjnym tytuły carycy Wszech Rosji Katarzyny II (nieuznawany od 1721) i tytuł króla Prus Fryderyka II (nieuznawany od 1701). Stanowiło to realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja w czasie rozbiorów podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prusy natomiast wykorzystały fakt, że Prusy Królewskie stanowiły niegdyś integralną całość z Prusami Wschodnimi, choć Fryderyk II przyznawał w „Historia mojego czasu”, że nie posiada żadnych prawnych podstaw do pretensji względem prowincji polskich^[2].

Jednocześnie austriaccy Habsburgowie jako królowie Węgier od XVI w. rościli prawa do Rusi Halicko-Włodzimierskiej (po łacinie: Galicji i Lodomerii).

Następstwa

Główne fazy rozbiorów to^[3]:

I rozbiór Polski – 1772 (Rosja, Prusy, Austria)
- Prusy – ok. 36 tys. km²
- Austria – ok. 83 tys. km²
- Rosja – ok. 92 tys. km²
II rozbiór Polski – 1793 (Rosja, Prusy)
- Prusy – ok. 58 tys. km²
- Rosja – ok. 250 tys. km²
III rozbiór Polski – 1795 (Rosja, Prusy, Austria)
- Prusy – ok. 55 tys. km²
- Austria – ok. 47 tys. km²
- Rosja – ok. 120 tys. km²

W wyniku trzech rozbiorów poszczególne państwa zagarnęły:

Rosja – 462 tys. km² obszaru i 5,5 mln mieszkańców;
Prusy – 141 tys. km² obszaru ok. 2,6 mln mieszkańców;
Austria – 130 tys. km² obszaru ok. 4,2 mln mieszkańców^[4].

Po III rozbiorze Polski (1795) obszar zaboru pruskiego stanowił ponad połowę terytorium Królestwa Prus, zaś Polacy stanowili blisko połowę jego ludności^[5].

W 1807 Polska uzyskała namiastkę niepodległości w formie utworzonego Księstwa Warszawskiego, w 1815 przekształcono je w niesuwerenne Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 82% terytorium Rzeczypospolitej w granicach z 1772, Austria 11%, Prusy 7%^[6].

W 1916 Austro-Węgry i Niemcy utworzyły zależne od nich regencyjne Królestwo Polskie. Powstały po obaleniu caratu Tymczasowy Rząd Rosji księcia Lwowa w manifeście 17 marca^?/ 30 marca 1917 uznawał dla narodu polskiego pełne prawo stanowienia o swoim losie według własnej woli i że wierny układom ze swymi sprzymierzeńcami, wierny wspólnym planom walki przeciwko światu germańskiemu, chciwemu walki, dopomoże do utworzenia niezawisłego państwa polskiego ze wszystkich terytoriów, w których Polacy tworzą większość, jako rękojmię trwałego pokoju w przyszłej, nowo zorganizowanej, Europie^[7]. 29 sierpnia 1918 Rada Komisarzy Ludowych realizując postanowienia pokoju brzeskiego specjalnym dekretem anulowała traktaty rozbiorowe^[8], 7 października Rada Regencyjna zapowiedziała niepodległość Polski^[9] i 11 listopada przekazała naczelne dowództwo wojska Józefowi Piłsudskiemu, 14 listopada rozwiązała się^[10].

Osobny artykuł: Radziecki dekret o anulowaniu traktatów dotyczących rozbiorów Polski.

Po 1918 r. na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstały nowe państwa: odrodzona II Rzeczpospolita Polska, Litwa oraz Wolne Miasto Gdańsk; skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy i Estonii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później – ZSRR).

Uznanie rozbiorów przez państwa trzecie

Według powszechnie w Polsce znanego i powtarzanego przekazu Imperium Osmańskie jako jedyne państwo trzecie nigdy nie uznało likwidacji Rzeczypospolitej na skutek rozbiorów^[11]. Legenda mówi, że Turcy, chcąc szczególnie podkreślić fakt nieuznania rozbiorów Polski, przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana powtarzali: „Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył^[12]”. W rzeczywistości takich państw w różnych okresach historycznych było więcej (m.in. Francja, Hiszpania, Dania, Persja), ale część z nich swój sprzeciw de facto wycofała uznając ważność postanowień Kongresu wiedeńskiego z 1815^[13].

Granice między zaborcami

W Toruniu i okolicy do dziś zachowały się fragmenty kordonu – wału granicznego carsko-pruskiego, usypanego w postaci 3–4-metrowego obniżenia ziemi oraz dwóch wałów ziemnych po bokach. Można je oglądać m.in. wzdłuż drogi ze Służewa do Chorągiewki i Gniewkowa, biegnącej przez poligon (rzadko okresowo zamykanej) czy w Grabowcu i drodze do Brzozówki.

Jako Trójkąt Trzech Cesarzy określano miejsce, gdzie od 1846 do I wojny światowej (1915) zbiegały się granice trzech europejskich mocarstw, które dokonały rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

We wsi Prehoryłe w powiecie hrubieszowskim na skrzyżowaniu ulic Sokalskiej i Zielonej stoi stalowy krzyż przydrożny. Spodnia połowa dolnego, długiego ramienia to dawny austriacki słup graniczny. Krzyż wykonała miejscowa ludność w roku 1995 przez dospawanie dodatkowych rur i prętów. W dolnej części słupa widnieje wytłoczone słowo „Teschen”. Jest to niemieckojęzyczna nazwa śląskiego miasta Cieszyn, gdzie słup został wykonany, znajdującego się wcześniej w granicach Austrii. Pośrodku przepływającego w pobliżu Bugu przebiegała po trzecim rozbiorze Polski granica austriacko-rosyjska. Stąd też istnienie austriackiego słupa granicznego tak daleko od dzisiejszej Austrii.

Współczesna publicystyka historyczna a rozbiory Polski

Pojęcie rozbiór państwa (określenia zabór lub zabory używa się wymiennie) oznacza rozdzielenie terytorium suwerennego państwa pomiędzy inne na drodze wyłącznie dyplomatycznej. Zazwyczaj rozdzielenie takie odbywa się wbrew woli mieszkańców terytorium podlegającego rozbiorom, ale mimo to nie dochodzi przy tym do działań wojennych regularnej armii państwa podlegającego rozbiorowi.^{[potrzebny przypis]}

Oprócz rozbiorów Polski w XVIII wieku do kategorii takich samych wydarzeń można by zaliczyć^{[potrzebny przypis]}:

Anschluss Austrii przez hitlerowskie Niemcy w marcu 1938,
„rozbiór Czechosłowacji” – zajęcie przez Hitlera Kraju Sudetów oraz zajęcie 906 km² Zaolzia przez Polskę po układzie monachijskim,
likwidację w 1939 ówczesnej Czechosłowacji na rzecz Niemiec, Węgier (zajęcie Rusi Podkarpackiej oraz części południowej i wschodniej Słowacji po arbitrażu wiedeńskim) i Słowacji,
zabór Litwy, Łotwy i Estonii przez ZSRR w 1940 na podstawie protokołu dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mołotow z sierpnia 1939.

Wszystkie wymienione wydarzenia spełniały kryteria rozbiorów^{[potrzebny przypis]}; odbyły się na podstawie decyzji politycznych przy dyplomatycznym stole oraz bez zbrojnego oporu i dotyczyły suwerennych państw.

Wśród niektórych polskich naukowców, polityków i publicystów zajmujących się nowożytną i najnowszą historią Polski używa się pojęć „IV rozbiór Polski” i „V rozbiór Polski”. Rozumie się przez nie polityczne i terytorialne skutki kongresu wiedeńskiego w 1814–1815 (likwidację i podział Księstwa Warszawskiego) bądź podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow w 1939 (podział Polski między Niemcy i ZSRR) lub rezultat konferencji w Teheranie z 1943 (niektórzy nazywają ją VI rozbiorem^[14]), a niekiedy nawet porozumień Okrągłego Stołu z 1989. Należy podkreślić, że są to określenia nieścisłe, raczej przenośnie, ponieważ terytoria rozdysponowane na kongresie wiedeńskim należały do niesuwerennego Księstwa, pakt Ribbentrop-Mołotow był porozumieniem, określającym sposób zbrojnej likwidacji Polski i strefy wpływów we wschodniej Europie, a w 1989 w ogóle nie doszło do żadnych zmian terytorialnych w Polsce. Z formalnego punktu widzenia określenia te, choć popularne, są błędne, a stosowanie miana „rozbioru” wobec Okrągłego Stołu jest tylko retoryką publicystyczną.

Zobacz też

	Zobacz hasło zabór w Wikisłowniku

Polska pod zaborami – zestawienie wydarzeń
zabór pruski, zabór austriacki, zabór rosyjski
korekty rozbiorów:
- Księstwo Warszawskie (1807–1815)
- Kongres wiedeński (1814–1815)

Przypisy

↑ Władysław Konopczyński, Liberum Veto, s. 411.
↑ AndrzejA. Paprzyca AndrzejA., Problemy z Fryderykiem, www.dw.com [dostęp 2019-03-02] (pol.).
↑ rozbiory Polski, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-06-08] .
↑ Główny Urząd Statystyczny, Historia Polski w liczbach, Warszawa 1993, s. 20.
↑ Marian Kukiel: Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921). Londyn: Wydawnictwo „Puls”, 1993, s. 46. ISBN 1-85917-009-9.
↑ „Po przyłączeniu do obwodu białostockiego w 1807 roku do cesarstwa i utworzeniu osiem lat później Królestwa Polskiego wnuk Katarzyny zjednoczył pod swoim berłem około 82% przedrozbiorowego terytorium Rzeczypospolitej (dla porównania – Austria 11%, Prusy 7%)”, [w:] Basil Kerski, Andrzej Stanisław Kowalczyk: Realiści z wyobraźnią. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 2007, s. 318, ISBN 978-83-227-2620-4.
↑ Kazimierz Władysław Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej: najważniejsze dokumenty: 1912 – styczeń 1924, Kraków – Warszawa 1924, s. 67. Manifest, mimo mglistej wzmianki o wolnym sojuszu wojskowym mającym łączyć wyzwoloną Polskę z Rosją, oznaczał wyraźną zmianę, alianci przestali uważać Polskę za wewnętrzną sprawę Rosji i powstać mogła Armia Polska we Francji, w 1919 mały traktat wersalski zawierał zdanie Wobec tego, że rząd rosyjski odezwą z 30 marca 1917 roku zgodził się na przywrócenie niepodległego Państwa Polskiego.
↑ Mała encyklopedia 1971 ↓, s. 23.
↑ Wielka godzina, na którą cały naród polski czekał z upragnieniem, już wybija. Zbliża się pokój, a wraz z nim ziszczenie nigdy nieprzedawnionych dążeń narodu polskiego do zupełnej niepodległości. (Orędzie Rady Regencyjnej do Narodu Polskiego. Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1918 r. nr 12, poz. 23).
↑ Orędzia Rady Regencyjnej z 11 i 14 XI 1918 r.
↑ „Podkreślano przy tym, że Turcja pozostała jedynym państwem na świecie, które nie uznało rozbiorów Polski pod koniec XVIII stulecia. Ambasador turecki był jednym z pierwszych dyplomatów zagranicznych, akredytowanych przy rządzie RP” Eugeniusz Cezary Król: Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu w Niemczech, 2006; „Turcja, która nigdy formalnie nie uznała rozbiorów I Rzeczpospolitej. [w:] Duchowe piętno społeczeństw: złożoność i przeobrażenia polskiej 2008. s. 213; „Turcja natomiast musiała być bliską każdemu Polakowi jako jedyne mocarstwo, które nigdy nie uznało prawnie rozbiorów Polski” Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski, 1864–1945. 1986; „To jakby na większą hańbę papiestwa tak się złożyło, że jedynym państwem, które nigdy nie uznało rozbiorów Polski, była „pogańska” Turcja. Turcja, której nikt nie zadał tak ciężkich ciosów, jak my” Tadeusz Gotówka: Stosunki polsko-watykańskie w Tysiącleciu, 1966.
↑ „Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył – tak, według rozpowszechnionej w Polsce legendy, brzmiała formuła, którą przez cały okres rozbiorów powtarzano przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana Turcji”. Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz: Leksykon polskich powiedzeń historycznych, 1998.
↑ Jakub Wojas, Które państwa nie uznały rozbiorów?, Kurier Historyczny, 2020
↑ Rozbiory Polski. Towarzystwo Krzewienia Kultury Polskiej FORUM T.z.

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „TrW”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.

BŁĄD PRZYPISÓW

Bibliografia

J. Bracisiewicz: Stanisław August Poniatowski na pierwszym sejmie rozbiorowym. Warszawa 1984
T. Cegielski, Ł. Kądziela: Rozbiory Polski 1772–1793–1795. Warszawa 1990
G. Eversley: The partitions of Poland. London 1915
H. Kaplan: The First Partition of Poland. New York 1962
J. Kraszewski: Polska w czasie trzech rozbiorów 1772–1779. Studia do historii ducha i obyczaju. Warszawa 1902–1903
Howard Lord: Drugi rozbiór Polski. 1973
R. Rybarski: Skarbowość Polski w dobie rozbiorów. Kraków 1937
M. Serejski: Europa a rozbiory Polski. 1970
Kazimierz Marian Morawski: Źródło rozbioru Polski. Warszawa 2009
Mała encyklopedia wojskowa. R-Ż. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971.

Linki zewnętrzne

[Kon-1] Władysław Konopczyński, Liberum Veto, s. 411.

[Pap-2] AndrzejA. Paprzyca AndrzejA., Problemy z Fryderykiem, www.dw.com [dostęp 2019-03-02] (pol.).

[pwn-3] rozbiory Polski, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-06-08] .

[GUS-4] Główny Urząd Statystyczny, Historia Polski w liczbach, Warszawa 1993, s. 20.

[Kuk-5] Marian Kukiel: Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921). Londyn: Wydawnictwo „Puls”, 1993, s. 46. ISBN 1-85917-009-9.

[Ker-6] „Po przyłączeniu do obwodu białostockiego w 1807 roku do cesarstwa i utworzeniu osiem lat później Królestwa Polskiego wnuk Katarzyny zjednoczył pod swoim berłem około 82% przedrozbiorowego terytorium Rzeczypospolitej (dla porównania – Austria 11%, Prusy 7%)”, [w:] Basil Kerski, Andrzej Stanisław Kowalczyk: Realiści z wyobraźnią. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 2007, s. 318, ISBN 978-83-227-2620-4.

[Kum-7] Kazimierz Władysław Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej: najważniejsze dokumenty: 1912 – styczeń 1924, Kraków – Warszawa 1924, s. 67. Manifest, mimo mglistej wzmianki o wolnym sojuszu wojskowym mającym łączyć wyzwoloną Polskę z Rosją, oznaczał wyraźną zmianę, alianci przestali uważać Polskę za wewnętrzną sprawę Rosji i powstać mogła Armia Polska we Francji, w 1919 mały traktat wersalski zawierał zdanie Wobec tego, że rząd rosyjski odezwą z 30 marca 1917 roku zgodził się na przywrócenie niepodległego Państwa Polskiego.

[CITEREFMała_encyklopedia197123-8] Mała encyklopedia 1971 ↓, s. 23.

[dok-9] Wielka godzina, na którą cały naród polski czekał z upragnieniem, już wybija. Zbliża się pokój, a wraz z nim ziszczenie nigdy nieprzedawnionych dążeń narodu polskiego do zupełnej niepodległości. (Orędzie Rady Regencyjnej do Narodu Polskiego. Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1918 r. nr 12, poz. 23).

[law-10] Orędzia Rady Regencyjnej z 11 i 14 XI 1918 r.

[ECK-11] „Podkreślano przy tym, że Turcja pozostała jedynym państwem na świecie, które nie uznało rozbiorów Polski pod koniec XVIII stulecia. Ambasador turecki był jednym z pierwszych dyplomatów zagranicznych, akredytowanych przy rządzie RP” Eugeniusz Cezary Król: Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu w Niemczech, 2006; „Turcja, która nigdy formalnie nie uznała rozbiorów I Rzeczpospolitej. [w:] Duchowe piętno społeczeństw: złożoność i przeobrażenia polskiej 2008. s. 213; „Turcja natomiast musiała być bliską każdemu Polakowi jako jedyne mocarstwo, które nigdy nie uznało prawnie rozbiorów Polski” Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski, 1864–1945. 1986; „To jakby na większą hańbę papiestwa tak się złożyło, że jedynym państwem, które nigdy nie uznało rozbiorów Polski, była „pogańska” Turcja. Turcja, której nikt nie zadał tak ciężkich ciosów, jak my” Tadeusz Gotówka: Stosunki polsko-watykańskie w Tysiącleciu, 1966.

[WWZ-12] „Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył – tak, według rozpowszechnionej w Polsce legendy, brzmiała formuła, którą przez cały okres rozbiorów powtarzano przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana Turcji”. Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz: Leksykon polskich powiedzeń historycznych, 1998.

[KuH-13] Jakub Wojas, Które państwa nie uznały rozbiorów?, Kurier Historyczny, 2020

[for-14] Rozbiory Polski. Towarzystwo Krzewienia Kultury Polskiej FORUM T.z.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Państwo polskie	Plemiona polskie Państwo pierwszych Piastów Rozbicie dzielnicowe Zjednoczone Królestwo Korona Królestwa Polskiego Rzeczpospolita Obojga Narodów Ziemie polskie pod zaborami II Rzeczpospolita Polska podczas II wojny światowej Polska Rzeczpospolita Ludowa III Rzeczpospolita
Kalendarium	do 1138 1138–1320 1320–1386 1386–1492 1492–1572 1572–1697 1697–1763 1764–1795 1795–1831 1831–1914 1914–1918 1918–1939 1939–1945 1945–1989 od 1989
Działami	Kobiety Nauka Wojsko Język Sztuka Literatura Filozofia LGBT
Pozostałe	Naród polski Władcy Polski Ustrój polityczny Polski Historia konstytucji w Polsce