Ludzkie zoo

Karykatura Saartjie Baartman

Ota Benga(ang.) w Bronx Zoo(ang.)

Ludzkie zoo (ang. human zoo); nazywane również „etnologiczną ekspozycją” lub „Wioskami Murzynów” (ang. Negro Villages) – XIX i XX-wieczna publiczna wystawa ludzi, głównie w ich naturalnym lub „prymitywnym” stanie. Podczas wystaw podkreślano głównie kulturalne różnice pomiędzy pokazywaną rdzenną ludnością a przedstawicielami zachodniej cywilizacji. Większość umieszczanych w takich miejscach przedstawicieli miejscowej ludności (głównie Afrykanów) była utożsamiana z istotami znajdującymi się na poziomie ewolucji pomiędzy wielkimi małpami a praprzodkami Europejczyków. Z tych powodów „etnograficzne zoo” były krytykowane jako wysoko poniżające i rasistowskie.

Pierwsze ludzkie zoo

Jednym z pierwszych współczesnych przedsięwzięć tego typu była wystawa organizowana od 25 lutego 1835 roku przez amerykańskiego showmana P.T. Barnuma z afroamerykańską niewolnicą Joice Heth, „reklamowaną” jako 161-letnia pielęgniarka George’a Washingtona^[1]. Innym Chang i Eng Bunkerowie (bracia bliźniacy będący przykładem zroślaka), których nietypowość postanowił wykorzystać brytyjski kupiec Robert Hunter. Jednakże historia prezentowania „ludzkich ciekawostek” jest tak długa jak kolonializm. Już w 1493 roku Krzysztof Kolumb wracając ze swojej podróży przywiózł ze sobą do Hiszpanii rdzennych mieszkańców Nowego Świata. Innym znanym przykładem wykorzystywania człowieka jako „atrakcji dla zwiedzających” była Saartjie Baartman, Hotentotka (nazywana często „hotentocką Wenus”), która pokazywana była w Anglii, Holandii i Francji, aż do swojej śmierci w Paryżu w 1815 roku. W latach 50. XIX wieku Maximo i Bartol (chłopcy pochodzący z Azji Środkowej, chorzy na małogłowie) byli pokazywani w Stanach Zjednoczonych oraz Europie jako „azteckie dzieci” i „azteckie liliputy”.

Ludzkie zoo swoją największą popularność osiągnęły w latach 70. XIX wieku, w początkowym okresie imperializmu.

Lata 70. XIX wieku do I wojny światowej

Organizowanie wystaw „egzotycznych ludów” stało się popularne w różnych krajach w latach 70. XIX wieku. W Niemczech Carl Hagenbeck, kupiec handlujący dzikimi zwierzętami oraz późniejszy właściciel przedsiębiorstwa zajmującego się handlem egzotycznymi zwierzętami i właściciel kilku cyrków objazdowych, w 1874 zdecydował się na zorganizowanie wystawy Samoańczyków (grupy etnicznej żyjącej na Wyspach Samoa) oraz Lapończyków, jako „nieskażenie czystej” nacji. W 1876 wysłał wysłannika do rządzonego przez Egipcjan Sudanu w celu przywiezienia z tego kraju dzikich zwierząt oraz Nubijczyków. Wystawa Nubijczyków odniosła wielki sukces w dużych europejskich miastach – Paryżu, Londynie oraz Berlinie. Wysłał on również swojego agenta na Labrador w celu „ochrony” Eskimosów (Inuitów). Inuici pokazywani byli później w Hamburgu.

Albert Geoffroy Saint-Hilaire(fr.), dyrektor paryskiego Ogrodu Aklimatyzacji(fr.), zdecydował się w 1877 roku zorganizować dwa „spektakle etnologiczne”, podczas których prezentowani byli rodowici Nubijczycy oraz Inuici. Tego samego roku liczba odwiedzających podwoiła się, osiągając liczbę 1 miliona. Między 1877 a 1912 rokiem w Jardin d'Acclimatation było prezentowanych około 30 wystaw etnologicznych. W latach 1878 i 1889 podczas odbywającej się w stolicy Francji Wystawy Światowej zaprezentowano „murzyńską wioskę” (fr. village nègre). Odwiedzona przez 28 milionów ludzi wystawa z 1889 roku pokazywała – jako główną atrakcję – 400 rdzennych mieszkańców Afryki. Na Wystawie Światowej z 1900 roku (organizowana również w Paryżu) prezentowana była diorama „Życie na Madagaskarze”. Podczas Kolonialnej Wystawy w Marsylii (1906 i 1922 rok) oraz w Paryżu (1907 i 1931 rok) pokazywani byli ludzie zamknięci w klatkach, często półnadzy lub całkowicie obnażeni^[2].

W 1931 roku Kolonialna Wystawa w Paryżu odniosła kolejny sukces – w czasie 6 miesięcy odwiedziły ją 34 miliony ludzi. W czasie równolegle zorganizowanej „kontr wystawy”, zatytułowanej „Prawda o koloniach” (ang. The Truth on the Colonies), organizowanej przez Francuską Partię Komunistyczną, André Gide i Albert Londres(fr.) krytykowali niewolniczą pracę w koloniach. Prezentowane były również senegalskie wioski nomadów.

W 1883 roku podczas Międzynarodowej Kolonialnej i Eksportowej Wystawy w Amsterdamie w Rijksmuseum prezentowani byli rdzenni mieszkańcy Surinamu.

W 1906 roku Madison Grant, antropolog – amator, szef Nowojorskiego Towarzystwa Zoologicznego, jako atrakcję w nowojorskim parku zoologicznym Bronx Zoo(ang.) pokazywał kongijskiego pigmeja Ota Bengę(ang.) razem z małpami oraz innymi dzikimi zwierzętami. Dyrektor zoo, jako zwolennik eugeniki, umieścił pigmeja w klatce razem z szympansem, przy klatce dodał napis Brakujące ogniwo. Miało to pokazać odwiedzającym, że rdzennym mieszkańcom afrykańskiego buszu – takim jak Ota Benga – bliżej jest w drabinie ewolucji do małp niż do Europejczyków.

Choć próby zdyskwalifikowania odległych kulturowo europejczykom grup etnicznych zniknęły z głównego nurtu myśli antropologicznej w połowie XX wieku, „Wioska Kongijska” wystawiona była podczas Wystawy Światowej w 1958 roku w Brukseli^[3].

„Dziedzictwo” ludzkich zoo

Pomysły na organizowanie ludzkich zoo nie zanikły całkowicie. Przykładem może być chociażby „wioska kongijska” z brukselskich Targów Światowych z 1958 roku. „Wioska Afrykańska” została otwarta w augsburskim zoo w Niemczech (w lipcu 2005 roku)^[4][5].

W sierpniu 2005 roku London Zoo przedstawiło wystawę nawiązują do „ludzkich zoo” (uczestnicy tego projektu byli wolontariuszami)^[6].

Ludzkie zoo w kulturze

• W filmie Truposz Jima Jarmuscha Indianin nazywany Nikt opowiada o tym, jak był schwytany i „pokazywany” jako atrakcja w Ameryce oraz Wielkiej Brytanii.
• „Ludzkie zoo” to nazwa festiwalu muzycznego organizowanego w Bury St Edmunds (południowa Anglia).

Przypisy

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Ludzkie zoo