Krzysztof Kamil Baczyński

Krzysztof Kamil Baczyński Jan Bugaj, Emil, Jan Krzyski, Krzysztof, Piotr Smugosz, Krzysztof Zieliński, Krzyś
Data i miejsce urodzenia	22 stycznia 1921 Warszawa
Data i miejsce śmierci	4 sierpnia 1944 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	poezja
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Państwowe Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, które w 1939 ukończył Krzysztof Kamil Baczyński

Tablica upamiętniająca Krzysztofa Kamila Baczyńskiego na kamienicy przy Bagatela 10 w Warszawie

Tablica pamiątkowa przy ul. Hołówki 3

Tablica pamiątkowa na ścianie pałacu Blanka

Grób Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Barbary Drapczyńskiej-Baczyńskiej na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Popiersie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Alei Sław na Skwerze Harcerskim w Kielcach

Król jadący na tygrysie, ilustracja do wiersza Ballada o trzech królach, 1942 (ze zbioru Rps. II 7994/1)

Krzysztof Kamil Baczyński herbu Sas, ps. Jan Bugaj, Emil, Jan Krzyski, Krzysztof, Piotr Smugosz, Krzysztof Zieliński, Krzyś (ur. 22 stycznia 1921 w Warszawie, zm. 4 sierpnia 1944 tamże) – polski poeta czasu wojny, podchorąży Armii Krajowej, podharcmistrz Szarych Szeregów, jeden z przedstawicieli pokolenia Kolumbów, w czasie okupacji związany z pismem „Płomienie” oraz miesięcznikiem „Droga”. Zginął w czasie powstania warszawskiego jako żołnierz batalionu „Parasol” Armii Krajowej.

Życiorys

Dzieciństwo i edukacja

Był synem Stanisława Baczyńskiego, działacza Polskiej Partii Socjalistycznej, żołnierza Legionów Polskich, oficera wywiadu tzw. dwójki WP, pisarza i krytyka literackiego oraz Stefanii z domu Zieleńczyk, nauczycielki i autorki podręczników szkolnych, katoliczki pochodzącej ze zasymilowanej rodziny żydowskiej. Świadomość żydowskiego pochodzenia znalazła później, w czasie Zagłady, odbicie w twórczości poety^[1][2].

Krzysztof Kamil Baczyński urodził się i mieszkał początkowo w kamienicy przy ul. Bagatela 10. Był chorowity – w dzieciństwie chorował na astmę, miał słabe serce, był stale zagrożony gruźlicą. Od 1931 uczył się w Państwowym Gimnazjum im. Stefana Batorego, a następnie w tej samej szkole w 1937 rozpoczął naukę w nowo utworzonym dwuletnim liceum ogólnokształcącym, w klasie o profilu humanistycznym^[3]. W maju 1939 otrzymał świadectwo dojrzałości.

Już w czasie gimnazjalnym Baczyński odznaczał się wielkim znawstwem także współczesnej mu literatury. Wiadomo, że fascynował się „Ferdydurke” Gombrowicza i napisał własny wariant („Gimnazjum imienia Boobalka I”). Znał też ponadprzeciętnie literaturę francuską, a w późniejszych latach pisał także wiersze po francusku. W jego klasie uczyli się późniejsi żołnierze warszawskich Grup Szturmowych Szarych Szeregów: Tadeusz Zawadzki „Zośka”, Jan Bytnar „Rudy” i Maciej Aleksy Dawidowski „Alek”. W latach 1934–1935 był harcerzem działającej przy szkole 23 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej „Pomarańczarnia”^[4][a]. W czasie nauki w gimnazjum działał w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus”^[6], półlegalnej organizacji uczniów szkół średnich pod patronatem PPS. Był wówczas wraz ze swoim przyjacielem Konstantym Jeleńskim sympatykiem trockizmu^[7]. Używał wtedy pseudonimu „Emil”. Nie lubił chodzić do szkoły, bywał tam rzadko i z tego też powodu miał słabe oceny. Od 1937 członek Komitetu Wykonawczego „Spartakusa”, był także współredaktorem pisma „Strzały” – wydawanego od lutego 1938 organu tej organizacji, na łamach którego zadebiutował jako poeta wierszem „Wypadek przy pracy”.

Konspiracja

Wybuch wojny uniemożliwił mu podjęcie studiów w Akademii Sztuk Pięknych. Marzył o karierze grafika lub ilustratora. W okresie okupacji niemieckiej mieszkał przy ul. Hołówki 3 (pod numerem 52, a od 1942 pod numerem 83)^[8]. Po utworzeniu w 1940 getta w Warszawie pozostał z matką po aryjskiej stronie, ryzykując, w razie wykrycia żydowskiego pochodzenia, rozstrzelanie na miejscu. 3 czerwca 1942 wziął ślub z Barbarą Drapczyńską w kościele św. Trójcy na Solcu. Od jesieni 1942 do lata 1943 studiował polonistykę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Zajmował się pracą dorywczą: szklił okna, malował szyldy, pracował u węglarza na Czerniakowie, przyjmował telefonicznie zlecenia w Zakładach Sanitarnych. Uczył się także w Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa.

Od lipca 1943 sekcyjny w II plutonie „Alek” 2. kompanii „Rudy” batalionu „Zośka” AK w stopniu starszego strzelca pod ps. „Krzysztof”, „Zieliński”. Porzucił studia polonistyczne, aby poświęcić się konspiracji i poezji. Twierdził, że jeśli będzie mu to dane, to do nauki powróci. W mieszkaniu miał skrytkę na broń, w której trzymał Thompsona, dwa Steny, MP 40, granaty, materiały minerskie, a także podręczniki, mapy i prasę konspiracyjną.

Uczestniczył w akcji wykolejenia pociągu niemieckiego (jadącego z frontu wschodniego do Berlina) na odcinku Tłuszcz – Urle (kryptonim „TU”) 27 kwietnia 1944. Akcja ta spowodowała 26-godzinną przerwę w ruchu. Po ukończeniu turnusu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty „Agricola” rozkazem jej komendanta, por. „Gustawa” z 25 maja 1944 otrzymał stopień starszego strzelca podchorążego rezerwy piechoty^[9]. Jednocześnie był kierownikiem działu poezji miesięcznika społeczno-literackiego „Droga”, wydawanego od grudnia 1943 do kwietnia 1944. Rozkazem dowódcy 2. kompanii batalionu „Zośka” pchor. Andrzeja Romockiego „Morro”, z 1 lipca 1944 zwolniony z funkcji z powodu małej przydatności w warunkach polowych z jednoczesną prośbą o objęcie nieoficjalnego stanowiska szefa prasowego kompanii. Kilka dni później przeszedł do harcerskiego batalionu „Parasol” na stanowisko zastępcy dowódcy III plutonu 3. kompanii. W „Parasolu” przyjął pseudonim „Krzyś”.

Wybuch powstania warszawskiego zaskoczył go w rejonie pl. Teatralnego – został tam wysłany po odbiór butów dla oddziału. Nie mogąc przedostać się na miejsce koncentracji macierzystej jednostki (Wola – Dom Starców przy Karolkowej), przyłączył się do oddziału złożonego z ochotników, którymi dowodził ppor. „Leszek” (Lesław Kossowski, dowódca reduty „Ratusz-Pałac Blanka” na odcinku kpt. „Gozdawy”).

Śmierć

Krzysztof Kamil Baczyński poległ na posterunku w pałacu Blanka 4 sierpnia 1944 w godzinach popołudniowych (ok. 16), śmiertelnie raniony przez strzelca wyborowego ulokowanego prawdopodobnie w gmachu Teatru Wielkiego. Pochowany pierwotnie na tyłach pałacu. Po wojnie ciało przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach (kwatera A22–2–25)^[10].

W powstaniu warszawskim, 1 września 1944, zginęła także żona Baczyńskiego – Barbara Drapczyńska.

Poezja

W okresie okupacji niemieckiej ogłosił 4 tomiki poezji: Zamknięty echem (lato 1940), Dwie miłości (jesień 1940), Wiersze wybrane (maj 1942), Arkusz poetycki Nr 1 (1944) i składkę Śpiew z pożogi (1944) oraz wiele utworów w prasie konspiracyjnej. Jego wiersze pojawiły się także w antologiach poezji wydawanych konspiracyjnie: w Pieśni niepodległej (1942) i Słowie prawdziwym (1942).

Uważa się, że dojrzałość poetycką osiągnął jesienią 1942^{[potrzebny przypis]}. Uznany powszechnie za jednego z najwybitniejszych poetów czasów okupacji. Jerzy Andrzejewski, jego przyjaciel, zadedykował mu tom opowiadań „Noc”. Na wieść o wstąpieniu Baczyńskiego do oddziału dywersyjnego Stanisław Pigoń powiedział Kazimierzowi Wyce: Cóż, należymy do narodu, którego losem jest strzelać do wroga brylantami, a Jerzy Zagórski wspomnienie o nim zatytułował Śmierć Słowackiego (1947). Tadeusz Gajcy pisał o nim: Poeta o nucie dostojnej. Krzysztof przyjaźnił się z poetą Jerzym Kamilem Weintraubem; dedykował mu wiersz „Jesienny spacer poetów”. Weintraub, podobnie jak Wyka, należał do osób, z którymi Krzysztof rozmawiał o poezji.

Poezja Baczyńskiego najpełniej wyraża cechy pokolenia Kolumbów. Dla nich konsekwencją wybuchu wojny była konieczność poradzenia sobie z tym wstrząsem i odnalezienie własnej postawy wobec tych wydarzeń. Jego wiersze pomimo silnego związku z czasem wojny, ukazują swój uniwersalny wymiar. Dzieje się tak m.in. dlatego, że nie pisał o swojej epoce wprost, lecz w konwencji apokaliptycznej i onirycznej, a także dlatego, iż poruszał problemy ponadczasowe, takie jak rzeźbienie duszy i psychiki człowieka, refleksja nad młodością i dojrzewaniem (w tym przypadku drastycznie przyśpieszonym przez wojnę), poszukiwanie wartości mogących stanowić fundamenty dorosłego życia. Krzysztof Baczyński w wierszach często stosował liczbę mnogą, przemawiając w swoim i generacji imieniu. Pisał wiersze katastroficzne, ze środka „spełniającej się apokalipsy”, pragnąc zmierzyć się ze swoją epoką i czasem historycznym. Ukazywał wojnę pełną onirycznych i symbolicznych obrazów, widząc ją jako siłę niszczycielską dla dotychczasowych systemów wartości i norm moralnych, a wprowadzającą nowe, okrutne prawa. Był nieufny wobec tradycyjnej poetyki – uważał, że jest niewskazana wobec ogromu zniszczeń i cierpień narodu. Miał świadomość zagłady własnej i jego pokolenia; jednocześnie nie dramatyzował nad tym losem. Pragnął zminimalizować skażenie wojną, jej wpływ na własną psychikę. Chciał zmycia tego piętna poprzez obcowanie z mityczną arkadią jako światem czystym, nieskażonym, pozbawionym krwi, okaleczenia i śmierci. Ton jego poezji jest zróżnicowany: obok wierszy dotyczących przeżyć okupacyjnych, pisał także te oddzielone od tych wydarzeń, pełne nadziei i piękna. Są pełne rozbudowanych metafor, elementów ze świata baśni, mikroprzyrody, otoczone aurą nastrojowości.

Baczyński posługiwał się urozmaiconą wersyfikacją, stosując różne formaty wiersza sylabicznego, sylabotonicznego i tonicznego, w tym trzynastozgłoskowiec i siedmiozgłoskowiec, jak również zróżnicowane strofy^[11].

Zachowały się wszystkie jego dzieła: ponad 500 wierszy, kilkanaście poematów i około 20 opowiadań. Najbardziej znane wiersze Baczyńskiego to: Elegia o... [chłopcu polskim], Mazowsze^[12], Historia, Spojrzenie, Pragnienia, Ten czas, Pokolenie, Biała magia, Gdy broń dymiącą z dłoni wyjmę..., Polacy^[13]. Jego wiersze były śpiewane m.in. przez Ewę Demarczyk (utwór Wiersze wojenne, Deszcze, Na moście w Avignon), Janusza Radka, Michała Bajora, Grzegorza Turnaua, zespół Lao Che (utwór Godzina W) i Ankh. Fragment jego wiersza Historia posłużył za tytuł filmu Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni...

Zachowało się również kilkaset rysunków i grafik Baczyńskiego, jak na przykład ilustracje do poszczególnych wierszy poety, projekty okładek własnych tomików, kolekcja rysunków z psem Baczyńskiego, studium kocich łebków czy rysunki o tematyce orientalnej.

Życie i twórczość Baczyńskiego stały się tematem kilku filmów, m.in. Dzień czwarty, w którym poetę zagrał Krzysztof Pieczyński i Baczyński w reżyserii Kordiana Piwowarskiego (z tytułową rolą Mateusza Kościukiewicza).

Opracowania twórczości

• „Rzeczy niepokój”. O twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Instytut Literatury, Kraków 2021^[14]

Odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – pośmiertnie (2018, postanowieniem prezydenta RP Andrzeja Dudy za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za osiągnięcia w działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury)^[15]
• Medal za Warszawę 1939–1945 (1947)
• Krzyż Armii Krajowej

Upamiętnienie

• Krzysztof Kamil Baczyński został patronem licznych szkół, bibliotek, drużyn harcerskich i innych instytucji^[16].
• Tablica pamiątkowa na budynku przy ul. Bagatela 10 w Warszawie, w którym urodził się Krzysztof Kamil Baczyński^[17].
• Tablica pamiątkowa zaprojektowana przez Tadeusza Łodzianę i Stanisława Słoninę, odsłonięta w 1989 na filarze bramy wjazdowej przy budynku przy ul. Hołówki 3 w Warszawie, w którym w latach 1936−1944 mieszkał Krzysztof Kamil Baczyński, i skąd wyszedł do powstania^[18].
• 24 lipca 2009 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę o nominale 10 zł upamiętniającą Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, wykonaną w srebrze z pierścieniem platerowanym złotem^[19].
• Uchwałą Sejmu RP IX kadencji z 27 listopada 2020 zdecydowano o ustanowieniu roku 2021 Rokiem Krzysztofa Kamila Baczyńskiego^[20]. Patronom roku 2021 poświęcono wydanie specjalne Kroniki Sejmowej^[21].
• Od 1996 roku jest patronem XXVI Liceum Ogólnokształcącego im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Łodzi, którym został w wyniku wewnątrzszkolnego głosowania mającego miejsce po odebraniu patronatu nad szkołą komunistycznej działaczce Małgorzacie Fornalskiej^[22].
• W 2021 rękopiśmienny wybór wierszy pt. W żalu najczystszym, wykonany własnoręcznie przez poetę jako prezent ślubny dla żony Barbary, został wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”^[23].

Odniesienia w muzyce

• 1965 – Ewa Demarczyk, „Wiersze wojenne”
• 1973 – Grupa „Boom”, Miłość (Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu, koncert „Mikrofon i ekran”)
• 1977 – Sławomir Zygmunt („Elegia o chłopcu polskim”, „Kolęda”, „Piosenka śnieżna żołnierza”)
• 1990 – Jacek Kaczmarski, Kosmopolak – „Barykada (Śmierć Baczyńskiego)”
• 1991 – Grzegorz Turnau, Naprawdę nie dzieje się nic – słowa utworów „Hymn wieczorów miejskich”, „Znów wędrujemy”, „Z wiatrem”
• 1994 – Ankh (wiersz Bez imienia)
• 1999 – Naamah, Magia
• 1999 – Naamah, Przypowieść
• 2000 – Naamah, Kantylena
• 2005 – Lao Che, Powstanie Warszawskie – „Godzina W”
• 2007 – Zbigniew Hołdys (Pocałunek)
• 2007 – Forteca (Elegia o chłopcu polskim)
• 2010 – Gammadion, Wróg u bram (Pocałunek)
• 2011 – Ludola (Elegia o... (chłopcu polskim))^[24]
• 2012 – Tadek, Niewygodna prawda (Elegia o chłopcu polskim)^[25]
• 2013 – Czesław Mozil & Mela Koteluk, utwór promujący film o K.K. Baczyńskim – „Pieśń o szczęściu”
• 2013 – Barbara Figurniak & Mateusz Jarosz, Promienie (9 utworów)^[26]
• 2014 – Barbara Figurniak & Mateusz Jarosz, Deszcze (13 utworów)^[26]
• 2014 – Sławomir Zygmunt, Elegia o chłopcu polskim^[27]
• 2015 – Maciej Dąbrowski (Człowiek Warga/zDupy), Aleksandra Kasprzyk (Mishon), R.A.U, Elegia o...^[28]
• 2016 – Fabryka – „sierpień” (wiersze Drzewa^[29], Źródło, Bez imienia^[30])
• 2019 – Barbara Figurniak, Mateusz Jarosz, Marcin Ogrodnik, Lipy szelest (17 utworów)^[31]
• 2019 – Grzegorz Wilk i Marcin Nierubiec Nie zapomnisz skał^[32]
• 2020 – Mela Koteluk & Kwadrofonik - „Astronomia poety. Baczyński” (10 utworów)
• 2021 – Danuta Stenka i Piotr Fronczewski Cienie nocne^[33]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T.1. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 33–34. ISBN 83-211-0758-3.

Linki zewnętrzne

• Życie i twórczość K. K. Baczyńskiego - Web Archive
• Wirtualny Mur Pamięci Muzeum Powstania Warszawskiego – Krzysztof Kamil Baczyński
• Agnieszka Zgrzywa – „Poeta i baśń. Rzecz o Krzysztofie Kamilu Baczyńskim”
• Krzysztof Kamil Baczyński w bazie serwisu Culture.pl
• Barbra Figurniak, Mateusz Jarosz – „Baczyński – Szczęśliwe drogi i tajemnica Zatoki Siedmiu Kaszteli”
• Krzysztof Kamil Baczyński – zbiór prac poety
• Utwory Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w serwisie Wolne Lektury
• Baczyński kolekcja w serwisie Polona.pl
• Rękopisy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w serwisie Polona.pl
• Piosenki do słów K.K.Baczyńskiego - Mateusz Jarosz: muzyka, Barbara Figurniak: śpiew