Kolegiata w Tumie

  1. Strona główna
  2. Polska Wikipedia
  3. Kolegiata w Tumie
Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie
Distinctive emblem for cultural property.svg 291-V-13 z dnia 29.03.1949 r.,
89-V-13 z 15.03.1961 r. oraz 63 z 25.07.1967 r.[1]
archikolegiata, kościół parafialny
Ilustracja
Widok od południowego zachodu
Państwo

 Polska

Miejscowość

Tum

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

Najświętszej Maryi Panny Królowej w Tumie

Wezwanie

Najświętszej Maryi Panny Królowej i św. Aleksego

Wspomnienie liturgiczne

22 sierpnia i 17 lipca

Położenie na mapie gminy Góra Świętej Małgorzaty
Mapa konturowa gminy Góra Świętej Małgorzaty, po lewej znajduje się punkt z opisem „Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie”
Położenie na mapie powiatu łęczyckiego
Mapa konturowa powiatu łęczyckiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie”
Ziemia52°03′22″N 19°13′58″E/52,056111 19,232778
Multimedia w Wikimedia Commons

Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (archikolegiata łęczycka) – kościół wzniesiony w XII wieku, znajdujący się w pobliżu dawnej lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodu[a]. Należy do najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce.

Opactwo

Kolegiata w Tumie. Po prawej widoczny wał grodziska

Według starszych badań z fundacji Bolesława Chrobrego i z udziałem świętego Wojciecha powstało tu pierwsze w Polsce (założone prawdopodobnie w 997) opactwo benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. W świetle nowszych studiów założenie to najwcześniej wiązać możemy z II poł. XI w i być może z szerszą akcją misyjną związaną z odnową monarchii piastowskiej za czasów Kazimierza Odnowiciela. Zgromadzenie zakonne przypuszczalnie zostało przeniesione, a budowla została rozebrana w związku z realizacją nowego kościoła w latach 40 XII w.

Budowa romańskiej kolegiaty

Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia budowy świątyni w stylu romańskim. Być może nastąpiło to w roku 1149 z inicjatywy metropolity gnieźnieńskiego Janika[2]. Żywe w średniowieczu na ziemi łęczyckiej legendy i podania dotyczące diabła Boruty związane są także z budową kolegiaty; jedno z nich mówi, że widoczne na krawędziach ścian wieży wgłębienia to ślady pazurów Boruty, który nie chciał pozwolić na postawienie kościoła i próbował przewrócić jego wieże. Konsekracja kościoła, być może jeszcze w pełni nieukończonego, odbyła się 21 maja 1161; wziął w niej udział m.in. następca zmarłego około 1148 arcybiskupa Jakuba, arcybiskup Janik, a także wszyscy polscy biskupi i książęta. Kościół jako patronów otrzymał – tak jak znajdujące się tu wcześniej benedyktyńskie opactwo – Najświętszą Marię Pannę i św. Aleksego.

Od tego czasu w kolegiacie tumskiej odbyło się 21 synodów prowincjonalnych, nazywanych synodami łęczyckimi. Pierwszy z nich zwołano w 1181, ostatni odbył się w 1547.

Romańska budowla, zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego, prócz oczywistej funkcji religijnej, mogła służyć za schronienie dla okolicznej ludności (funkcja refugialna). Wskazuje na to między innymi częściowa inkastelacja świątyni. W 1241 oparła się najazdowi Tatarów, ale w Zielone Świątki 1293 (albo 1294) Litwini pod wodzą Witenesa zdołali ją zdobyć; część ludności, która się schroniła w kościele powiedli ze sobą w niewolę, a pozostałych zabili lub wraz z kolegiatą spalili (w tym czasie spłonął też gród łęczycki[a]), czego ślady widoczne są do dziś na południowy zachód od kolegiaty).

Kilkanaście lat później, w 1306 Łęczycę najechali Krzyżacy, którzy wrócili tu raz jeszcze w 1331. Przez kilka dziesięcioleci kolegiata pozostawała zrujnowana.

Podczas późniejszych prac nad jej odbudową zacierano częściowo jej dotychczasowy romański charakter.

Przebudowa gotycka

W XIV wieku pod arkadą empory w zachodniej absydzie postawiono ścianę tworząc za nią kapitularz[3]. Zmieniono pierwotne filary i arkady poziomu empor oraz międzynawowe, gdzie wschodnie otwory zamurowano - przez co wydłużono prezbiterium. Wygrodzone przęsło południowej nawy zaadaptowano na zakrystię[3]. Zapewne w tym czasie przemurowano cegłą ścianę okienną nawy głównej oraz inne fragmenty uszkodzonych murów, a także sklepienia naw bocznych, zmienione na krzyżowo-żebrowe[3]. Między innymi po pożarze w 1473, przy okazji zakończonej w 1487 kolejnej odbudowy, pojawiły się zachowane do dziś, gotyckie ostrołukowe arkady i filary międzynawowe z cegły oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawach bocznych.

W 1569 wybudowano przed wejściem głównym renesansową kruchtę – przedsionek osłaniający romański portal, w tym też czasie powstały we wnętrzu tynki z freskami.

W 1705 Łęczycę najechali Szwedzi, niszcząc przy tym także kolegiatę.

Przebudowa klasycystyczna

W latach 1765-1785 z inicjatywy prymasa Łubieńskiego i na koszt biskupa Kajetana Sołtyka kościół został przebudowany w stylu klasycystycznym. Prace wykonano pod kierunkiem architekta Efraima Szregera przebudowując wieże, główną nawę, zachodnią fasadę, szczyty, a także okna i wnętrze. Obniżono o 2 metry zewnętrzne mury naw bocznych w partii empor, aby je odciążyć[3]. Zamurowano arkady empor oraz obmurowano filary międzynawowe. Wieże otrzymały klasycystyczne hełmy. W czasie przebudowy kolegiaty powstał stojący obok niej niewielki drewniany kościół św. Mikołaja.

W 1818 lub 1819 car rosyjski Aleksander I Romanow zarządził kasatę łęczyckiej kapituły i kolegiata straciła swoją rangę. Od tego momentu aż do 1915 pozostawała kościołem parafialnym[b].

II wojna światowa

Ołtarz i prezbiterium (fotografia sprzed II wojny światowej)

Podczas bitwy nad Bzurą we wrześniu 1939 w północnej wieży archikolegiaty ukrył się niemiecki obserwator kierujący ogniem artylerii niemieckiej. Artyleria polska ostrzelała kościół skutecznie likwidując ten punkt obserwacyjny, ale wieża uległa zniszczeniu a w kościele wybuchł pożar. Po przejściowym zajęciu okolic Łęczycy przez Wojsko Polskie archikolegiata została zbombardowana przez Luftwaffe co spowodowało dalsze zniszczenia murów i stropów oraz kolejny pożar. Z kolegiaty pozostały już tylko mury bez dachu. Resztki wyposażenia przysypał gruz i odłamki z dachówek dachu, który wpadł do wnętrza.

Odbudowa

W roku 1947 rozpoczęto odbudowę kościoła, którą na polecenie Jana Zachwatowicza kierował Jan Witkiewicz Koszczyc, chociaż był plan by budowlę, ze względu na znaczne zniszczenia, uznać za nienadającą się do odbudowy i rozebrać. 20 lipca tego roku ordynariusz łódzki odprawił we wstępnie oczyszczonych z gruzu murach świątyni pierwszą po wojnie mszę. Postanowiono ją odbudować jako znaczący przykład architektury romańskiej. Przez następne kilkanaście lat trwały prace budowlane.

Istotą koncepcji odbudowy było przywrócenie w maksymalnej możliwości kościołowi pierwotnego stylu, czyli stylu romańskiego, chociaż w nawach bocznych zachowano elementy gotyku. Strop nad nawą główną wykonany jest z betonu. Rozwiązanie to stabilizuje ściany zapobiegając ewentualnemu zawaleniu się sędziwych murów. Nową więźbę dachową wykonano z żelbetowych więzarów, które pokryte miały zostać dachówką rzymską, ale ze względu na spękanie obciążonych już murów, zdecydowano o pokryciu dachy gontem a potem blachą miedzianą (w tym przypadku jest to całkowicie ahistoryczne pokrycie)[3]. W 1952 przystąpiono do prac wewnątrz kościoła usuwając barokowe tynki i dekoracje, wraz z ołtarzem głównym i epitafiami, zawieszonymi na filarach międzynawowych. Dzięki temu podczas prac w zachodniej absydzie na konsze sklepienia pod emporą, odnaleziono dobrze zachowaną XII wieczną romańską polichromię z Chrystusem Pantokratorem[3]. W czasie remontu kościoła odkryto w 1954 r. fundamenty znajdującej się pod nim budowli opactwa benedyktynów.

W 800-lecie pierwszej konsekracji kościoła, które przypadło w 1961, poświęcono trzy jego ołtarze i przywrócono go do funkcjonowania. Na remont wnętrz nie wystarczyło jednak już pieniędzy i kościół pozostawał przez następne lata nie w pełni wykończony.

Czasy współczesne

25 marca 1992 bullą Totus Tuus Poloniae populus parafia w Tumie włączona została do diecezji łowickiej, kościół podniesiono do rangi archikolegiaty, a w 1993 erygowana została ponownie kapituła łęczycka. W tym czasie także rozpoczął się kolejny etap odbudowy kościoła, który niedawno się skończył.

W 1999 sprowadzono z Gniezna do Tumu relikwię św. Wojciecha. Na pamiątkę tego wydarzenia ufundowano ołtarz w nawie głównej (projekt A. Koss, rok 2000) a w ogrodzie otaczającym sąsiadujący z kolegiata kościółek św. Mikołaja zasadzono poświęcony świętemu Wojciechowi dąb.

W latach 1995-2008 przeprowadzone zostały ponownie kompleksowe prace konserwatorskie (dr. Zenon Duda AGH Kraków odwodnienie-konstrukcja, prof. Andrzej Koss ASP-Warszawa konserwacja bryły Archikolegiaty i wystroju rzeźbiarskiego, prof. Maria Roznerska i córka Ewa konserwacja malowideł ściennych).

22 maja 2011 roku obchodzono uroczystości związane z 850-leciem konsekracji archikolegiaty. Po uroczystej mszy świętej celebrowanej przez kardynała Józefa Glempa dokonano uroczystego odsłonięcia kamienia pamiątkowego związanego z tą rocznicą. Odsłonięcia kamienia dokonali Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski oraz Nuncjusz Apostolski w Polsce arcybiskup Celestino Migliore.

W kolegiacie znajduje się brązowy odlew krucyfiksu wykonanego w 1943 przez Józefa Gosławskiego[4] /projekt krzyża procesyjnego /A.Koss/

Odniesienia w kulturze

Zbigniew Nienacki, jak pisze w posłowiu do powieści Pan Samochodzik i święty relikwiarz (pierwotny tytuł Uroczysko), opis fikcyjnej występującej w fabule książki „kolegiaty w Opornej” oparł na archikolegiacie w Tumie.

Pierwszym przewodnikiem pod archikolegiacie publikacja z 1930 r. autorstwa miejscowego proboszcza księdza Emila Gielca pt. „Archikolegjata Łęczycka w narodowo-królewskiej wsi Tumie”. Poza opisem kolegiaty tumskiej Autor przekazał garść informacji o pobliskim wczesnośredniowiecznym grodzie.

Galeria zdjęć

  • Widok od północy

  • Elewacja południowo-wschodnia

  • Elewacja wschodnia

  • Wnętrze kościoła z prezbiterium (widok z chóru muzycznego)

  • Wnętrze kościoła z absydami zachodnimi (widok z prezbiterium)

  • Romański tympanon portalu północnego

  • XII-wieczna polichromia w apsydzie zachodniej

  • „Ślady Boruty” na ścianie wieży

  • Krucyfiks (proj. J. Gosławski, 1943)

Uwagi

  1. ↑ a b Gród ten, położony w bezpośrednim sąsiedztwie dzisiejszej Łęczycy, był jej poprzednikiem do czasu jego zniszczenia pod koniec XIII w. i nosił nazwę Łęczyca (teren wsi Tum), a w szczególności XI-wieczne opactwo i powstała na jego miejscu kolegiata zaliczane były do Łęczycy.
  2. ↑ Wcześniej siedzibą parafii był wybudowany obok drewniany kościółek św. Mikołaja.

Przypisy

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2010-05-13].
  2. ↑ J. Szymczak, Pierwsze cztery wieki Archikolegiaty Łęczyckiej, [w:] „850 lat w służbie Bogu i ludziom. Archikolegiata Łęczycka w Tumie”, Łódź 2011
  3. ↑ a b c d e f Odbudowa Rekonstrukcją Pogania, Odbudowa Rekonstrukcją Pogania [dostęp 2019-12-18] (pol.).
  4. ↑ Anna Rudzka: Sacrum. W: Anna Rudzka: Józef Gosławski. Rzeźby, monety, medale. Wyd. 1. Warszawa: Alegoria, 2009, s. 37. ISBN 978-83-62248-00-1.

Bibliografia

  • M. Walicki, Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1938
  • T. Sawicki, Dziesięć lat pracy konserwatorskiej w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1939
  • Z. Ciekliński, Odbudowa i rekonstrukcja kolegiaty romańskiej w Tumie pod Łęczycą, „Biuletyn Historii Sztuki” XIX (1957)
  • T. Orłowski, Próba rekonstrukcji wnętrza romańskiej kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 28 (2) 1983
  • S. Sawicki, Tumskie Refleksje, Ochrona Zabytków 52 2 (205) 1999

Linki zewnętrzne

Informacja

Artykuł Kolegiata w Tumie w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:

O stronie

Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2022-06-07 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=601397