Jan Żabiński

Jan Żabiński
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia 8 kwietnia 1897
Warszawa
Data i miejsce śmierci 26 lipca 1974
Warszawa
Doktor habilitowany nauk przyrodniczych
Specjalność: zoologia, fizjologia
Alma Mater Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Doktorat 1924 – fizjologia
Uniwersytet Warszawski
Habilitacja 1946 – fizjologia
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Nauczyciel akademicki
Uczelnia Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Uczelnia Uniwersytet Warszawski
Uczelnia Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Warszawie
Dyrektor Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Warszawie
Okres spraw. 1928–1951
Poprzednik Wenanty Burdziński
Następca Jan Landowski
Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (1920-1941, dwukrotnie)
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Jan Żabiński z lwem
Zachowane wejście do tunelu dla ukrywających się Żydów przy willi Żabińskich
Kamień upamiętniający Jana Żabińskiego w Ogrodzie Zoologicznym w Warszawie
Grób Jana Żabińskiego na warszawskich Powązkach
Willa rodziny Żabińskich, obecnie muzeum. Warszawski Ogród Zoologiczny.

Jan Żabiński (ur. 8 kwietnia 1897 w Warszawie, zm. 26 lipca 1974 tamże)[1] – polski zoolog, fizjolog, popularyzator zoologii, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, powstaniec warszawski.

Życiorys

Przed wybuchem I wojny światowej trenował lekkoatletykę – specjalizował się w sprintach na 100 m. Z wynikiem 11,1 s (bardzo dobrym jak na tamte czasy) był wieloletnim rekordzistą Warszawy w biegu na tym dystansie[2].

Stopień inżyniera agronomii uzyskał w SGGW, doktorat z fizjologii obronił w Uniwersytecie Warszawskim, habilitował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Od 1919 służył w odrodzonym Wojsku Polskim, był też uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej, za co po raz pierwszy został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Mając już poważny dorobek naukowy, został organizatorem Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, a w 1929 został powołany na dyrektora Ogrodu. Pełnił tę funkcję do marca 1951.

W latach 1918–1944 prowadził pracę dydaktyczną w szkołach średnich, w SGGW i tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 zoo, które było położone blisko jednej z baterii artylerii obrony przeciwlotniczej Warszawy, zostało zbombardowane. Wiele zwierząt wówczas zginęło lub uciekło z ogrodu. Warto dodać, że zwierzęta z warszawskiego ogrodu zoologicznego były także zjadane przez głodujących mieszkańców Warszawy[3]. Niektóre z niebezpiecznych drapieżników zostały zastrzelone w obawie przed zagrożeniem dla bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Wiele z pozostałych Niemcy wywieźli później do innych ogrodów (m.in. w Berlinie, Królewcu, Hanowerze i Wiedniu).

Opustoszałe pomieszczenia Jan Żabiński wraz z żoną Antoniną wykorzystywali do ukrywania Żydów szmuglowanych z terenu warszawskiego getta. W przemycie tym Żabiński osobiście brał udział, odwiedzając getto pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez zoo przeszły setki uciekinierów, niektórzy z nich mieszkali w piwnicy modernistycznej willi dyrektora ogrodu, nazywanej willą Pod Zwariowaną Gwiazdą, w której mieszkali Żabińscy[4][5]. Tę działalność dr. Żabińskiego i jego żony uhonorował izraelski instytut Jad Waszem, nadając obojgu w 1965 tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata[6]. Wśród uratowanych przez nich była m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross[6][7]. Żabiński wspierał też m.in. przebywającego w getcie entomologa Szymona Tenenbauma, który powierzył mu swoją kolekcję okazów bezkręgowców[4].

Żabiński, jako aktywny członek ruchu oporu, wykorzystywał ogród zoologiczny do celów konspiracyjnych o czym świadczy przechowywanie amunicji zakopanej na wybiegu dla słoni, natomiast większą ilość materiałów wybuchowych ukrywano w szpitalu dla zwierząt[3].

Był członkiem Armii Krajowej ps. „Franciszek”, dosłużył się stopnia porucznika[8]. W powstaniu warszawskim dowodził plutonem kompanii Kedywu „Kolegium C” w batalionie „Kiliński”[8]. Po kapitulacji powstania jeniec Stalagu XI A Gross Lübars, Stalagu XI A Altengrabow, Stalagu X B Sandbostel i Oflagu X C Lübeck[9].

Po wojnie

Pod koniec 1945 wrócił do Polski i przystąpił do odbudowy zniszczonego ogrodu zoologicznego[1]. Podjął także pracę naukową oraz popularyzatorską, głównie w Polskim Radiu. Ogółem, od 1926 wygłosił, ponad 1500 pogadanek radiowych[1]. Od 1947 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody[1]. Popularyzował akcję przywracania żubra przyrodzie, od 1947 redagował „Księgi Rodowodowe Żubrów”[1].

W 1951 z uwagi na swoją AK-owską przeszłość został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1953 wykładał fizjologię zwierząt w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie[1].

Życie prywatne

Żonaty z pisarką Antoniną z domu Erdman[10]. Spoczywa wraz z nią na warszawskich Powązkach (kw. 212–III–4)[11]. Był synem Józefa i Heleny z domu Strzeszewskiej. Miał 3 siostry: Hannę Petrynowską, Józefę Zaorską i Marię Michalinę Augustę Czerniewicz z domu Żabińska[12].

Upamiętnienie

  • Tablica pamiątkowa odsłonięta w 2021 na willi Pod Zwariowaną Gwiazdą[13].
  • W 2007 amerykańska pisarka Diane Ackerman opublikowała książkę The Zookeeper’s Wife (Żona dyrektora zoo) opisującą bohaterskie zachowanie rodziny Żabińskich w czasie wojny. Jest ona oparta głównie na wspomnieniach Antoniny Żabińskiej Ludzie i zwierzęta. W 2009 w wydawnictwie Świat Książki ukazał się polski przekład pod tytułem Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo. W 2017 premierę miała ekranizacja książki pod tytułem Azyl (ang. The Zookeeper’s Wife). Żabińskiego zagrał Johan Heldenbergh, zaś jego żonę Jessica Chastain[14].
  • Od 1980 Jan Żabiński jest patronem jednej z warszawskich ulic w dzielnicy Ursynów[15].

Odznaczenia i nagrody

Publikacje (wybór w kolejności alfabetycznej)

Jan Żabiński wydał ponad 60 książek popularnonaukowych, a także 6 przekładów oraz 32 prace i rozprawy naukowe.

  • A czy o tym wiecie?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1950.
  • Co to było za dziecko... Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960.
  • Człowiek jest plastyczny. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963.
  • Czy można żyć bez skóry?. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1958.
  • Czy znasz te zwierzęta. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1954.
  • Dziewczynka i myszki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
  • Futro i jego dostawcy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1956.
  • Gawędy o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1970.
  • Hipopotam i spółka. Warszawa: Czytelnik, 1976.
  • Ile tych zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1961.
  • Jak pojmować organizm. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
  • Jak powstała trąba słonia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1955.
  • Jak się zwycięża. Warszawa: Czytelnik, 1955.
  • Jak to bywa u zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1951.
  • Karaluch. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931.
  • Komplikacje rodzinne. Warszawa: Czytelnik, 1954.
  • Krew. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1956.
  • Kto prędzej: (jak poruszają się zwierzęta). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951.
  • Kto starszy, kto młodszy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957.
  • Kto z was będzie najlepszym hodowcą królików. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958.
  • Któż by przypuszczał? : to i owo o zwierzętach. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
  • Na srogim lwie: [pogadanki wygłoszone przed mikrofonem Polskiego Radia]. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
  • Od płetwy rekina do ludzkiej ręki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1954.
  • Odpowiedzi na zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1959.
  • Opowiadania o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1971.
  • Podobny do ojca czy do dziadka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1959.
  • Popatrz! Gatunki jednak się zmieniają. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961.
  • Porozumienie ze zwierzęciem. Warszawa: Czytelnik, 1953.
  • Przekrój przez zoo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
  • Rola ogrodu zoologicznego przy nauczaniu zoologji w szkołach powszechnych i gimnazjach. Łódź: Drukarnia Państwowa, 1933.
  • Sami się przekonamy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1954.
  • Skoczek egipski. Warszawa: Biuro Wydawnicze „Ruch”, 1963.
  • Spiżarnia mrówki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
  • Świat zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1959.
  • To owo o wężach. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
  • Tygrys czy jagnię. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
  • U podstaw życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
  • Uprzykrzeni towarzysze człowieka. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1962.
  • Walka o żubra. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1957.
  • Wielka rodzina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
  • Z dołu do góry. Warszawa: Czytelnik, 1954.
  • Z psychologii zwierząt. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
  • Z życia zwierząt. Warszawa: Iskry, 1964.
  • Zagadka ewolucjonizmu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968.
  • Zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1957.
  • Zwierzęta domowe i ich dzicy krewniacy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1950.
  • Żywa bateria. Warszawa: Czytelnik, 1956.
  • Żywe skamieniałości. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958.

Przypisy

  1. a b c d e f Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1028. ISBN 83-01-08836-2.
  2. Tadeusz Grabowski: Z lamusa warszawskiego sportu. Wyd. 1. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957, s. 446. (pol.)
  3. a b Aileen Orr, Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa, Replika, 2017, s.179, ISBN 978-83-7674-642-5.
  4. a b Willa. W: Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie [on-line]. zoo.waw.pl. [dostęp 2018-06-09].
  5. Witold Mędykowski. ‘Kiedy ludzie żyli jak zwierzęta’. „Biuletyn IPN”. Marzec 2009. s. 89–95. 
  6. a b Rodzina Żabińskich. sprawiedliwi.org.pl. [dostęp 2017-04-03].
  7. Ukrywała Żydów w warszawskim zoo. Hollywood kręci o niej film. tvn24.pl. [dostęp 3 maja 2013].
  8. a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 6. Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939-1945”, 2004, s. 744. ISBN 83-11-09586-8.
  9. Powstańcze biogramy. Jan Żabiński. W: Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. 1944.pl. [dostęp 2018-06-09].
  10. Rodzina Żabińskich, www.sprawiedliwi.org.pl.
  11. Cmentarz Powązkowski w Warszawie. (red.). Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984. ISBN 83-03-00758-0.
  12. Jan Żabiński. www.geni.com. [dostęp 2017-02-25].
  13. Tomasz Urzykowski: Ukrywali Żydów w warszawskim zoo. Odsłonięto tablicę pamięci Jana i Antoniny Żabińskich. warszawa.wyborcza.pl, 24 marca 2011. [dostęp 2021-04-23].
  14. The Zookeeper’s Wife w bazie IMDb (ang.)
  15. Uchwała nr 60 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 22 lutego 1980 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 29 czerwca 1980 r., nr 8, poz. 6, s. 3.
  16. M.P. z 2009 r. nr 27, poz. 371.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Informacja

Artykuł Jan Żabiński w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:

Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2022-02-25 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=85875