J.R.R. Tolkien

J.R.R. Tolkien
Ilustracja
J.R.R. Tolkien (1925)
Imię i nazwisko

John Ronald Reuel Tolkien

Data i miejsce urodzenia

3 stycznia 1892
Bloemfontein

Data i miejsce śmierci

2 września 1973
Bournemouth

Narodowość

angielska

Język

angielski

Alma Mater

Uniwersytet Oksfordzki

Dziedzina sztuki

literatura

Gatunek

fantasy

Ważne dzieła
Odznaczenia
Komandor Orderu Imperium Brytyjskiego od 1936 (cywilny)
Nagrody
  • Nagroda Locusa: Nagroda Locusa za najlepszą powieść fantasy – 1978
Strona internetowa

John Ronald Reuel Tolkien, CBE (wym. [ɒn ˈɹʷɒnld ˈɹʷuːəl ˈtʰɒlkiːn]; ur. 3 stycznia 1892 w Bloemfontein w Oranii, zm. 2 września 1973 w Bournemouth) – brytyjski pisarz oraz profesor filologii klasycznej i literatury staroangielskiej na University of Oxford. Jako autor powieści Władca Pierścieni, której akcja rozgrywa się w mitycznym świecie Śródziemia, spopularyzował literaturę fantasy.

Jest autorem wielu dzieł rozgrywających się w Śródziemiu: powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem, Władca Pierścieni, Silmarillion (nieuporządkowanego jako spójna całość narracyjna przez Ronalda – książkę przygotował do druku jego syn Christopher Tolkien) oraz kilku krótkich form, opowiadań niezwiązanych lub luźno związanych z wielką mitologią, tzw. Legendarium Śródziemia (zawartej w 12-tomowej History of the Middle-earth, opracowanej i wydanej przez Christophera Tolkiena).

Opublikował ponad 100 prac z dziedziny filologii i literatury dawnej, współpracował przy powstaniu największego słownika języka angielskiego, wydawanego zaraz po I wojnie światowej, Oxford English Dictionary. Znał (w różnym stopniu) ponad 30 języków m.in. łacinę, nordycki, staroislandzki, anglosaski czy staroirlandzki.

Życiorys

Dzieciństwo

Kartka świąteczna z rodziną Tolkiena, Bloemfontein, 1892

J.R.R. Tolkien urodził się w angielskiej rodzinie w 1892 jako syn bankiera Arthura Tolkiena i jego żony Mabel Suffield. Przyszedł na świat w Bloemfontein w Wolnym Państwie Oranii (obecnie Południowa Afryka), gdzie jego ojciec był urzędnikiem (od 1890 kierownikiem) w filii Bank of Africa[1]. Według jednej z hipotez rodzina Tolkienów miała niemieckie (saskie) korzenie (nazwisko Tolkien ma duże podobieństwo do niemieckiego słowa tollkühn, czyli waleczny), jednak od wielu pokoleń mieszkała w Anglii. Według drugiej, nazwisko może pochodzić od miejscowości Tolkynen, czyli dzisiejszej wsi na MazurachTołkiny i rodu Tolk[2][3], ta nazwa zaś od pruskiego słowa *tolks oznaczającego tłumacza[4]. Hipotezę tę potwierdzają badania Ryszarda Derdzińskiego, który ustalił, iż prapradziadek pisarza, Johann Benjamin Tolkien (1752-1819), urodził się w Gdańsku i wyemigrował pod koniec XVIII w. do Anglii[5]. Jego przodkowie pochodzili z terenu pruskiej Natangii; większość przodków Tolkiena trudniła się rzemiosłem.

Gdy miał rok, został ukąszony przez tarantulę[6]. Według samego Tolkiena nie zaczął się na skutek tego wydarzenia bać pająków, ale olbrzymie, jadowite pająki pojawiają się wielokrotnie w jego dziełach[7].

W 1895 roku Tolkien przyjechał z matką, która niezbyt dobrze znosiła afrykański klimat, i młodszym bratem Hilarym (ur. 1894) do Birmingham w Anglii, do swojej rodziny. Nawiązał dość bliski kontakt z jej ojcem, Johnem Suffieldem i czuł się mocniej związany z rodziną Suffieldów. Przyczyniła się do tego także śmierć ojca, zmarłego z powodu ciężkiego wewnętrznego krwotoku, 15 lutego 1896, a pół roku później, zdruzgotanego śmiercią syna, drugiego dziadka młodego Johna Ronalda, Johna Benjamina Tolkiena[8].

Śmierć Arthura Tolkiena spowodowała poważne problemy finansowe jego żony i synów. Mabel Tolkien wyprowadziła się wtedy do Sarehole Mill na przedmieściach Birmingham, w okolicę wówczas jeszcze nietkniętą przez przemysł. Kolejne cztery lata dzieciństwa Tolkien spędził właśnie w tej wiejskiej idylli, która stała się później inspiracją dla Shire, części jego mitycznego świata. Tutaj usłyszał też po raz pierwszy słowo gamgee, w miejscowym dialekcie oznaczające watę[9], i wykorzystał je potem jako nazwisko jednego z hobbitów w swoim głównym dziele Władca Pierścieni.

Matka Tolkiena, która w roku 1899 wbrew woli rodziców i teściów przeszła na katolicyzm[10], wychowała dzieci w duchu tego wyznania, co miało duży wpływ na życie i twórczość pisarza.

Mabel Tolkien sama uczyła synów, w szczególności języków (łaciny i francuskiego[11]). Tolkien umiał czytać w wieku czterech lat i wcześnie wykazywał zdolności językowe; lubił też rysować, nie interesowała go natomiast gra na pianinie[11]. Mabel zapoznała go także z książką Lewisa Carolla Alicja w Krainie Czarów, z legendą o Królu Arturze oraz z bajkami Andrew Langa, w których to po raz pierwszy usłyszał o nordyckich sagach o Balmungu[11].

Między 1900 a 1902 wielokrotnie przeprowadzał się po Birmingham, najpierw do dzielnicy Moseley (którą Tolkien zapamiętał jako „okropną”[12]), potem do King’s Heath[12], gdzie poprzez dziwne napisy na węglarkach przejeżdżających za jego domem po raz pierwszy natknął się na język walijski, który go zaintrygował do tego stopnia, by odnaleźć książki w tym języku, z których wszakże nic nie zrozumiał[13]. Potem ostatecznie przeprowadził się do Edgbaston[13]. Ponieważ wszystkie te miejsca charakteryzowały się miejską atmosferą, naznaczone wiejskim życiem dzieciństwo Tolkiena należało już wówczas do przeszłości. Był to też okres, w którym Tolkien często zmieniał szkoły: najpierw został przyjęty do King Edward’s School[12], w 1902 roku przeniósł się do St. Philips Grammar School[13], aby w rok później wrócić do King Edward’s z przyznanym stypendium[14]. Tam dzięki mocno zaangażowanemu nauczycielowi, George’owi Brevertonowi, oprócz klasycznej łaciny i greki, zainteresował się też historią języka angielskiego; Breverton zachęcał uczniów do używania starych angielskich słów i czytał im dawne dzieła w języku średnioangielskim, m.in. Chaucera[15].

14 listopada 1904 roku matka dwunastoletniego Tolkiena zmarła po sześciodniowej śpiączce cukrzycowej[16]. Wywarło to duży wpływ na jego charakter i stosunek do religii[17].

Młodość

Obaj bracia przeszli pod opiekę Francisa Morgana, księdza zaprzyjaźnionego z ich matką, który ulokował ich najpierw u ich ciotki Beatrice Bartlett, a później u znajomej gospodyni pensjonatu. Tam w 1908 roku Tolkien poznał swoją przyszłą żonę, Edith Bratt[18]. Potajemny romans wkrótce jednak wykryto i Tolkien został zmuszony przez księdza, aby zrezygnował z widywania się z Edith aż do osiągnięcia pełnoletniości, czyli dwudziestego pierwszego roku życia (co oznaczało ponad trzyletnią rozłąkę). Przypuszczalnie dopiero wówczas młodzieńczy romans zmienił się w tragiczną historię miłosną, którą Tolkien później literacko przerobił na miłość pomiędzy Berenem i Lúthien – bohaterami Silmarillionu.

Tymczasem dzięki dyrektorowi swojej szkoły Tolkien zgłębiał tajniki nie tylko filologii i nauki o prawidłowościach języka, lecz także za sprawą innego nauczyciela zaznajomił się nieco z językiem staroangielskim. W tym czasie Tolkien po raz pierwszy przeczytał najwybitniejsze dzieła literatury staroangielskiej, w tym pieśń Beowulf, która go zachwyciła. Zapoznawał się także ze średnioangielskimi tekstami: Pan Gawen i Zielony Rycerz oraz Perła. O każdym spośród tych trzech utworów miał później napisać znaczną pracę akademicką. W końcu zainteresował się językiem staronordyjskim, aby móc przeczytać w oryginale sagę o Zygfrydzie – opowieść, którą fascynował się w dzieciństwie.

Zachęcony nowo nabytą wiedzą filologiczną Tolkien zajął się wkrótce tworzeniem własnych języków, wykorzystując dopiero co poznane lingwistyczne zasady. Pierwsze próby bazowały na języku hiszpańskim, później zainteresowany przez kolegę językiem gockim starał się samodzielnie uzupełnić luki w wiedzy o tym wymarłym języku, a także stworzyć na jego podstawie hipotetyczną pramowę.

Jego duże zainteresowanie językami ujawniło się również w szkole, gdzie przy prowadzonych często po łacinie debatach Tolkien zaskakiwał swoich słuchaczy płynnymi przemowami także po grecku, gocku i staroangielsku.

Latem 1911 roku Tolkien wraz z przyjaciółmi: Christopherem Wisermanem, Robertem Quilterem Gilsonem oraz Geoffreyem Bache Smithem założył tak zwane T.C.B.S., czyli Tea Club – Barrovian Society, nieformalne stowarzyszenie, którego członkowie spotykali się regularnie najpierw w szkolnej bibliotece, a potem na Barrow’s Street, po to aby wspólnie podyskutować o literaturze[19]. Mniej więcej w tym czasie Tolkien zaczął na poważnie pisywać wiersze, w których po raz pierwszy pojawiły się tańczące leśne wróżki (fairies)[20]. Możliwym impulsem do tego mogły być mistyczne utwory katolickiego poety Francisa Thompsona, z którymi Tolkien miałby według istniejących dowodów zaznajomić się w tym czasie. Inną możliwością jest duże wrażenie, jakie zrobiło na nim przedstawienie Piotrusia Pana, autorstwa J.M. Barriego[21].

W grudniu 1910 udało mu się, w drugim podejściu, po niepowodzeniu w roku 1909, uzyskać stypendium Exeter College w Oksfordzie[22]. Zapewnił sobie w ten sposób najbliższą przyszłość i z tym przeświadczeniem wkroczył w kolejne lata życia szkolnego. Mimo późniejszej niechęci do teatru Tolkien wziął udział w przedstawieniu na podstawie sztuki Arystofanesa pt. Pokój w roli Hermesa (po zakończeniu, za kulisami, odtańczył dla rozrywki kolegów „ekstatyczny taniec bachiczny”)[23]. Do starej szkoły powrócił jeszcze w grudniu 1911 w przedstawieniu Richarda Sheridana Rywale (The Rivals).

Okres pomiędzy ukończeniem szkoły a początkiem studiów w Oksfordzie Tolkien spędził ze swoim bratem i przyjaciółmi na wędrówkach po Szwajcarii. Pocztówka zatytułowana Duch gór (Der Berggeist), przedstawiająca siedzącego na skale pod sosną starca (obraz niemieckiego malarza dzieł mistycznych Josefa Madlenera z Memmingen) stała się – według późniejszych wypowiedzi pisarza – inspiracją do stworzenia postaci Gandalfa – czarodzieja zamieszkującego w Śródziemiu[24].

Studia

W październiku 1911 roku Tolkien podjął studia na Exeter College w Oksfordzie, początkowo w zakresie języków klasycznych – łaciny i greki – oraz ich literatury, ale wkrótce się tym znudził[25]. Jego zainteresowanie budziło jedynie językoznawstwo porównawcze. Pod okiem profesora tego przedmiotu, Josepa Wrighta, Tolkien zyskał możliwość zajmowania się językiem walijskim, czemu z zachwytem się poświęcił[26].

Po dwutygodniowym wypoczynku w pułku kawalerii King Edward’s Horse latem 1912 roku, gdzie większą część czasu spędził w siodle, powrócił do Oksfordu. Niedługo później zajął się językiem fińskim. Zainteresowanie to wpłynęło na jego decyzję, aby na tym właśnie języku, zamiast na gockim, oprzeć tworzony przez siebie sztuczny język. Tak powstał wiele lat później język quenya, który stał się mową elfów w mitologicznym tolkienowskim świecie Śródziemiu[27].

Święta Bożego Narodzenia roku 1912 Tolkien spędził u krewnych, gdzie zgodnie z szeroko rozpowszechnionym zwyczajem angielskim wystawił sztukę, pt. Ogar, kucharz i sufrażystka której był jednocześnie autorem i głównym bohaterem. Jest to rzecz godna wspomnienia, zważywszy na jego późniejszą niechęć do dramatu[28]. 3 stycznia 1913, w dniu osiągnięcia pełnoletniości, po raz pierwszy od dłuższego czasu napisał do swojej młodzieńczej miłości Edith. Ta była już jednak zaręczona z bratem jednej ze szkolnych koleżanek. Tolkien przeżywał długo ten fakt, lecz po wielokrotnym przeczytaniu listu, zauważył, że Edith napisała, iż zaręczyła się, gdyż ów mężczyzna „był dla niej dobry”. Ten szczegół skłonił młodego Ronalda do napisania kolejnego listu do Edith. Gdy spotkali się, jeszcze tego samego dnia zapadła decyzja o zerwaniu zaręczyn i młodzi kochankowie ponownie byli ze sobą[29]. Rok później, po wstąpieniu Edith do Kościoła katolickiego, odbyły się uroczyste zaręczyny, a po kolejnych dwóch latach, 22 marca 1916, ślub[30].

Również ścieżka akademicka Tolkiena była bardzo wyboista, ponieważ jego zainteresowania językoznawcze przyczyniały się do zaniedbywania właściwej nauki, co ku jego ubolewaniu odbiło się na niższej („second”) ocenie z egzaminu okresowego po dwóch latach studiów. Za namową swojego kolegium, gdzie zauważono jego zainteresowanie językami germańskimi, zmienił dotychczasowy fakultet na studia w Instytucie Języka i Literatury Angielskiej. W ramach wymagającego staroangielskiego kanonu literackiego przeczytał tam zbiór literatury religijnej pt. Crist anglosaskiego pisarza Cynewulfa (wczesny wiek VIII), w którym szczególnie dwa wersy wywarły na niego długotrwały wpływ:

Eala Earendel engla beorhtast
ofer middangeard monnum sended

Witaj, Earendelu, najjaśniejszy z aniołów,
ponad śródziemie posłany do ludzi

Słowo „middangeard” lub „Śródziemie” oznacza tu świat ludzi. Tłumaczone tradycyjnie jako „promień świetlny” słowo „Earendel” odnosiło się w przekonaniu Tolkiena do gwiazdy porannej Wenus, która pojawiając się na niebie oznajmia koniec nocy i nastanie dnia[31]. Sam Tolkien w następujący sposób opisał później wrażenie, jakie wywarły na nim te wersy:

I felt a curious thrill, as if something had stirred in me, half wakened from sleep. There was something very remote and strange and beautiful behind those words, [...] far beyond ancient English.

Czułem się osobliwie ożywiony, jakby coś wzburzyło się we mnie, na wpół zbudzony ze snu. W słowach tych pobrzmiewało coś niezwykle odległego, nieznanego i pięknego [...] o wiele więcej niż tylko archaiczny język angielski.

Ten moment w życiu Tolkiena można by przyjąć za czas narodzin jego mitologii, gdyż już rok później w 1914 napisał wiersz The Voyage of Earendel the Evening Star, który rozpoczyna się właśnie wyżej cytowanymi wersami i jest zarodkiem mitologii Śródziemia[32].

Dalej okres studiów przebiegał już spokojnie, Tolkien nadal spotykał się z przyjaciółmi z T.C.B.S., którzy umacniali go w wysiłkach poetyckich[33]. Anegdota z tego okresu rzuca światło na charakterystyczny, także później, sposób pracy Tolkiena: na pytanie przyjaciela G. B. Smitha o tło jego wiersza o Earendelu Tolkien odpowiedział: „I don’t know. I’ll try to find out.” – „Nie wiem. Spróbuję je odnaleźć.” Takie pojmowanie pisania, nie jako tworzenia czegoś nowego, lecz jako odkrywczej podróży, pozostało charakterystyczne dla niego przez całe jego życie. W roku 1915, w drugim tygodniu czerwca, Tolkien ukończył studia. Tym razem wybór kierunku okazał się trafny – za swoje wyniki Tolkien uzyskał wyróżnienie First Class Honours[34].

Udział w I wojnie światowej

Tolkien został powołany do 11. batalionu regimentu Strzelców z Lancashire i w ramach czynnej służby na linii frontu od lata 1916 roku wziął udział m.in. w bitwie nad Sommą, najbardziej krwawej spośród bitew I wojny światowej. Jak sam kilkakrotnie podkreślał m.in. w przedmowie do Władcy Pierścieni doświadczenia wojny miały na jego twórczość wpływ mały lub zgoła żaden[35].

27 października 1916 u Tolkiena ujawniły się symptomy gorączki okopowej i 8 listopada pisarz został wysłany do Anglii na leczenie[36].

Kiedy wracał do zdrowia, najpierw w Birmingham, potem w Great Haywood, dowiedział się o śmierci towarzysza z T.C.B.S., G.B. Smitha, a wcześniej, jeszcze we Francji, o śmierci kolegi ze szkoły, Roba Gilsona. Ostatni list Smith zakończył słowami: Niech Bóg Cię błogosławi, mój drogi Johnie Ronaldzie, i oby dane Ci było mówić o prawach, o których ja próbowałem powiedzieć, jeszcze długo po tym, gdy mnie zabraknie – jeśli taki przypadnie mi los. Dla Tolkiena słowa te były wezwaniem do napisania czegoś wielkiego co ostatecznie zostało wydane jako Silmarillion[37].

Tolkien przystąpił do realizacji projektu – napisania skończonego cyklu sag, rozpoczynającego się od stworzenia świata. Wraz ze spisaniem Księgi zaginionych opowieści, opublikowanej w tej formie dopiero później przez syna Tolkiena Christophera, powstały większe części mitologii, którą pisarz rozwinął i wydał w zbiorze Silmarillion[38].

W tekstach tych Tolkien po raz pierwszy użył stworzonych przez siebie języków, szczególnie quenya, bazującego na języku fińskim, oraz sindarinu, opartego na języku walijskim. Oba języki osadzone zostały w Śródziemiu jako mowa Elfów[39].

W tym czasie zdrowie pisarza było nadwątlone i cały czas towarzyszyła mu też groźba powrotu na front. Przeniesiony czasowo do Yorkshire, wkrótce zachorował i został wysłany do sanatorium w Harrogate. Kiedy odzyskał zdrowie, przeniesiono go do wojskowej szkoły sygnalizacji na północnym zachodzie, gdzie po jej ukończeniu zachorował ponownie i tym razem trafił do szpitala dla oficerów w Kingston upon Hull[40].

Tymczasem 16 listopada 1917 roku Edith urodziła ich pierwszego syna, którego na cześć księdza Francisa nazwano John Francis Reuel. W kolejnych latach urodzili się: w październiku 1920 – Michael Hilary Reuel, w listopadzie 1924 – Christopher John Reuel, wreszcie w czerwcu 1929 roku córka Priscilla Mary Anne Reuel. Pomimo trudnego porodu Tolkien mógł widzieć się z żoną dopiero po otrzymaniu przepustki. Wspólny czas spędzali na spacerach w okolicznych lasach, gdzie Edith śpiewała i tańczyła dla Tolkiena. Ten okres stanowił inspirację dla opowieści o wielkiej miłości śmiertelnika Berena i pięknej, nieśmiertelnej elfki Lúthien, która jest częścią Silmarillionu[41].

Kiedy na początku 1918 roku Tolkiena przeniesiono do Penkridge w hrabstwie Staffordshire, a następnie z powrotem do Hull, pisarz zachorował ponownie i raz jeszcze trafił do szpitala oficerskiego. Wykorzystał ten czas, aby poza tworzeniem mitologii nauczyć się także trochę języka rosyjskiego. Po zwolnieniu ze szpitala w październiku wiadomo już było, że wojna ma się ku końcowi. W poszukiwaniu pracy Tolkien zwrócił się do swojego dawnego nauczyciela z Oksfordu Williama Craigiego, który zatrudnił go do pracy nad New English Dictionary na posadzie młodszego leksykografa. Tolkien mógł więc w listopadzie 1918 roku przeprowadzić się do Oxfordu z żoną i dzieckiem[42].

Wczesne lata w zawodzie

Do roku 1930 Tolkienowie mieszkali przy Northmoor Road 22 w Oksfordzie
Drugi dom Tolkiena w Oksfordzie (Northmoor Road 20)
Trzeci dom Tolkienów w Oksfordzie

Mimo pewnej dozy ironii w satyrze Tolkiena Rudy Dżil i jego pies, dotyczącej okresu pracy nad New English Dictionary, czas ten można uznać za szczęśliwy dla autora. Po raz pierwszy, mieszkając razem z Edith we własnym domu, Tolkien czuł intelektualną satysfakcję ze swojej pracy. Jak się później wyraził, w tym krótkim okresie pracy nad słownikiem nauczył się więcej niż kiedykolwiek w życiu. Przygotowywanie słownika nie zajmowało mu całych dni, miał więc czas na inne zajęcia m.in. udzielał odpłatnych korepetycji studentom. Dzięki zaoszczędzonym pieniądzom w 1920 roku Tolkien mógł zrezygnować z pracy nad New English Dictionary[43]. Chociaż jego sytuacja materialna była zadowalająca, Tolkien nigdy nie porzucił marzeń o karierze akademickiej. Ku jego zaskoczeniu latem 1920 roku pojawiła się możliwość ich realizacji: na Uniwersytecie w Leeds zwolniło się stanowisko wykładowcy języka angielskiego. Początkowo Tolkien nastawiony był sceptycznie do tej szansy, jednak w końcu otrzymał tę posadę[44]. Oznaczało to jednak kolejną rozłąkę z Edith, która zanim przeprowadziła się do męża, pozostała z synami w Oksfordzie do 1921 roku[45].

Przełożeni wstępnie powierzyli Tolkienowi ułożenie planu studiów dla języka staro- i średnioangielskiego. Oprócz tego Tolkien pracował ze swoim kolegą Erykiem V. Gordonem nad nowym wydaniem średniowiecznego wiersza Pan Gawen i Zielony Rycerz. Tolkien był odpowiedzialny za tekst i glosariusz, a Gordon za przypisy. Gordon wymusił szybkie tempo przez co poemat wydano już w 1925 roku. Niedługo później zostało uznane za znaczący wkład do średnioangielskiej filologii[46]. Także w życiu prywatnym koledzy spędzali ze sobą dużo czasu. Razem z grupą studentów założyli „Klub Wikingów”, którego celem były przede wszystkim częste spotkania zakrapiane piwem przy śpiewie staronordyckich piosenek pijackich, w tym dość sprośnych przyśpiewek w języku staroangielskim[47]. Po czterech latach w Leeds w roku 1924 pisarz otrzymał awans na profesora[48].

W tym okresie Tolkien pisał wiele wierszy. Na przykład The Dragon’s Visit opisujący zniszczenia spowodowanego przez smoka, który później spotkał pannę Baggins. Kolejny wiersz Glip opowiada o odrażającej istocie z lekko świecącymi oczami, żyjącej w głębi jaskini[49]. Co roku przed świętami pisał listy od Świętego Mikołaja do swoich dzieci. Początkowo oszczędne w formie, z roku na rok były rozbudowywane o obrazki np. z elfami czy goblinami[50]. Jednocześnie kończył prace nad zbiorem opowiadań. Cykl nie miał gotowego zakończenia, a niektóre opowiadania były napisane w formie streszczenia. Zbiór został wydany pośmiertnie jako Księga zaginionych opowieści[51].

W 1925 roku zwolniła się posada kierownika katedry Rawlinsona i Boswortha języka staroangielskiego w Oksfordzie. Tolkien zgłosił swoją kandydaturę i otrzymał to stanowisko[52]. W 1926 roku założył w kręgu kolegów nieformalne koło Coalbiters, którego uczestnicy spotykali się regularnie, aby czytać islandzkie sagi w oryginale, tj. w języku staronordyckim. Od roku 1927 roku do grupy należał też C.S. Lewis (Opowieści z Narnii), który poznał Tolkiena 11 maja 1926 roku[53], a wkrótce po przyjęciu do klubu stał się jego najbliższym przyjacielem[54]. Lewis po początkowej niechęci wspierał zainicjowaną przez Tolkiena reformę planu nauczania, kładącą większy nacisk na połączenie nauki o języku i wiedzy o literaturze, która to reforma została w 1931 roku zaakceptowana przez wydział[55]. Mimo początkowych różnic w światopoglądzie (gdy się poznali, Lewis był ateistą), mężczyzn połączyła silna przyjaźń trwająca czterdzieści lat, aż do śmierci C.S. Lewisa[53].

Hobbit oraz Władca Pierścieni

Popiersie Tolkiena w Oksfordzie

Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia prac nad Hobbitem, ale przyjmuje się, że był to początek lat 30. Pewnego dnia sprawdzając egzaminy studentów napisał na kartce In a hole in the ground there lived a hobbit[a][56]. Z biegiem czasu książka miała coraz więcej rozdziałów które często czytał podczas spotkań klubu Inklingów[56]. W pewnym momencie przerwał pisanie historii, której koniec opowiedział swoim dzieciom[57]. Za pośrednictwem byłej studentki Tolkiena wydawnictwo Allen&Unwin zwróciło uwagę na jego powieść, które po pozytywnej recenzji syna wydawcy, Raynera Unwina, zostało opublikowane w 1937 roku[58]. Niedługo po wydaniu wydawnictwo poprosiło o kontynuację. Pisarz przesłał m.in. szkice Silmarillionu i opowiadania Pan Błysk, Rudy Dżil i jego pies i Łazikanty jednak wszystko zostało odrzucone, ponieważ zdaniem Stanleya ludzie chcieli czytać o hobbitach[59]. Na wyraźne życzenie wydawnictwa Tolkien rozpoczął pracę nad książką z dalszym ciągiem opowieści, która na początku, podobnie jak Hobbit, była pomyślana jako książka dla dzieci[60]. W 1938 roku postanowił, że książka będzie przeznaczona dla bardziej dojrzałych czytelników i wymyślił tytuł Władca Pierścieni[54].

Wybuch II wojny światowej nie miał większego wpływu na życie pisarza[61]. Opóźnienia były spowodowane głównie perfekcjonizmem Tolkiena. Wielokrotnie wracał do wcześniejszych rozdziałów, wprowadzając różne zmiany i poprawki[62]. Pod koniec 1940 roku przerwał pisanie na prawie rok[63]. Gdy wydawnictwo Allen&Unwin odrzuciło warunek wydania jego pełnej mitologii (Władca Pierścieni i Silmarillion) bez możliwości uprzedniego wglądu w rękopisy, Tolkien zaoferował wydanie swojego dzieła Wydawnictwu Collins. Po początkowym entuzjazmie wydawnictwo zaczęło domagać się skrócenia znacznych części tekstu, na co Tolkien nie chciał się zgodzić. Z tego powodu zwrócił się do swojego poprzedniego wydawnictwa[64]. Stanley Unwin stwierdził, że objętość książki może być problemem i zaproponował wydanie jej w trzech częściach. Tolkien kategorycznie odmówił uważając, że jest to jedna całość[65]. Rayner Unwin, który jeszcze jako dziecko był recenzentem Hobbita, teraz, będąc młodym wydawcą, przyjął książkę[64]. Pierwszy tom Władcy Pierścieni został wydany latem 1954 roku, tom drugi w listopadzie, a trzeci w październiku 1955 roku[66].

Na początku lat 60. pojawiła się w USA nieautoryzowana kopia Władcy Pierścieni wydawnictwa Ace Books. Było to tańsze, wydane w miękkiej oprawie wydanie celujące głównie w studentów[67]. Tolkien odpisując na wiele listów zaczął do każdego z nich dodawać notatkę, że ta wersja jest nieautoryzowana. W wyniku tego ludzie przestali kupować tę edycję i naciskali wydawcę na wstrzymanie produkcji. Po silnych protestach Tolkien Society i pomocy od Science Fiction Writers of America wydawnictwo zadeklarowało koniec sprzedaży po wyczerpaniu zapasów[68]. Spór ten spowodował wzrost popularności książek Tolkiena, głównie w środowisku akademickim. W 1965 roku sprzedano około 100 tysięcy Władcy Pierścieni wydanych przez Ace Books. W tym okresie wydanie autoryzowane kupiło ponad milion osób[69].

Ostatnie lata życia

Grób Edith i J.R.R. Tolkiena w Oksfordzie

W 1968 przeprowadził się wraz z żoną Edith do położonego na południowym wybrzeżu Anglii miasta Poole[b][70]. Ten okres życia Tolkien spędził pracując nad Silmarillionem, którego jednak do końca życia nie ukończył i który dopiero po jego śmierci został wydany przez jego syna Christophera. W Poole Edith czuła się lepiej niż w Oksfordzie. Znalazła nowych znajomych z którymi spędzała dużo czasu. Tolkien cierpiał na samotność i brak starych przyjaciół[71]. Edith zmarła tam w 1971 roku[72]. Po tym zdarzeniu Tolkien wrócił do Oksfordu, gdzie zamieszkał na uczelni w budynku kolegium Merton. W czerwcu 1972 dostał doktorat honoris causa w Oksfordzie za wkład w filologię, a dokładnie rok później w Edynburgu. W 1972 roku dostał także Order Imperium Brytyjskiego drugiego stopnia[73]. W 1973 roku zmarł w wieku 81 lat w szpitalu w Bournemouth, gdzie odwiedzał znajomych. Trafił tam z krwotokiem z wrzodu żołądka, po czym wywiązało się zapalenie płuc[74]. Grób małżonków znajduje się w katolickiej części cmentarza Wolvercote(ang.) w Oksfordzie. Na płycie grobowej znajdują się ich nazwiska, a także imiona „Beren” i „Lúthien” – symbol wiecznie trwającej miłości[75].

Genealogia rodu Tolkienów

Jakkolwiek sam J.R.R. Tolkien uważał, że jego ród wywodzi się z Saksonii, badania przeprowadzone przez Ryszarda Derdzińskiego pokazują, iż rodzina Tolkienów przybyła do Anglii z końcem XVIII w. z Gdańska. Ród pisarza pochodzi z terenu pruskiej Natangii, a pierwsze jego ślady sięgają końca średniowiecza. Nazwisko rodu miało wcześniej formę Tolkeim i Tolkeimer, wywodzące się od nazwy wsi Tollkeim(niem.) (Berjozowka, obecnie nieistniejąca). W XVI w. Tolkienowie byli dziedzicznymi sołtysami wsi Globuhnen(niem.); mieszkali także w Krzyżborku, skąd w I poł. XVIII w. wyemigrowali do Gdańska dwaj bracia, Christian (1706–1791) oraz Michael (1708–1795). Starszy z nich, żołnierz garnizonu gdańskiego, był ojcem Daniela Gottlieba (1746–1813) i Johanna Benjamina (1752–1819), którzy przenieśli się do Londynu w okresie tzw. plag pruskich[4][76][77].


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tolkienowiez Natangii(Prusy)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Christian Tolkien
1706-1791
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Johann (John) Benjamin
1752-1819
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
John Suffield
1802-1891
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
George
1784-1840
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
John Suffield
1833-1930
 
Emily Sparrow
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
John Benjamin
1807-1896
 
Mary Jane Stow
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Walter Incledon
 
Edith Mary
1865-1936
 
Emily Jane
1872-1963
 
William
1874-1904
 
Mabel
1870-1904
 
 
 
Arthur Reuel
1857-1896
 
 
 
 
 
Grace
 
Florence
 
Wilfred
 
Laurence
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Marjorie
 
Mary
 
 
Edith Bratt
1889-1971
 
 
 
John Ronald Reuel
1892-1973
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hilary Arthur Reuel
1894-1976
 
 
 
Magdalen Matthews
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
John
1917-2003
 
Michael
1920-1984
 
Faith
 
Christopher
1924-2020
 
Baillie
 
Priscilla
1929-2022
 
 
Gabriel
1931-
 
 
 
 
 
 
 
Julian
1935-
 
 
 
 
 
 
 
Paul
1935-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Michael
1943-
 
Joan
1945-
 
Judith
1951-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Christopher
 
Angela
 
Tim
 
Nicolas
 
Stephen
 
Dominic
 
Zoe
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tracy
 
Simon
1959-
 
Adam
1969-
 
Rachel
1971-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nicolas
1991-
 
Anna
2002-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Dzień Czytania Tolkiena

25 marca The Tolkien Society organizuje Dzień Czytania Tolkiena. Po raz pierwszy zorganizowano go 25 marca 2003 roku[78]. Dzień Czytania Tolkiena obchodzony jest również w Polsce[79][80].

Wykaz twórczości

Poniżej przedstawiono akademicki i literacki dorobek Tolkiena[81]. Najbardziej znane krótkie opowiadania to Liść, dzieło Niggle’a, Rudy Dżil, Łazikanty, Pan Bliss, Kowal z Podlesia Większego i zbiór wierszy Przygody Toma Bombadila i inne wersy z Czerwonej Księgi. Silmarillion, Niedokończone opowieści, Księga zaginionych opowieści i pozostałe tomy Historii Śródziemia zostały poddane edycji, opatrzone koniecznymi przypisami i wyjaśnieniami i wydane przez syna pisarza, Christophera, na podstawie mniej lub bardziej dopracowanych rękopisów Tolkiena znalezionych w jego archiwach już po jego śmierci. Tolkien jest także autorem Listów Świętego Mikołaja, opracowanych przez Baillie Tolkien, drugą żonę Christophera.

Proza

Wydane przez autora, za jego życia.

wielopoziomowa lista

Poezja

Jeśli nie stwierdzono inaczej, data oznacza datę powstania.

  • Wiersze:
    • The Battle of the Eastern Field 1911
    • From the many-willow’d margin of the immemorial Thames 1913
    • Podróż Éarendela, Gwiazdy Wieczornej (Księga zaginionych opowieści, tom III s. 72–73) 1914
    • Zaproszenie Minstrela (Księga zaginionych opowieści, tom III s. 75–76) 1914
    • Tinfang Trelek (Księga zaginionych opowieści, tom I s. 153–154) 1914
    • Goblin Feet 1915
    • Ty i Ja / i Dworek Utraconych Zabaw (Księga zaginionych opowieści, tom I s. 45–49) 1915
    • Kôr (Księga zaginionych opowieści, tom 1 s. 190) 1915, opublikowany w 1923, jako Miasto bogów
    • Brzegi Faëry (Księga zaginionych opowieści, tom III s. 77–78) 1915
    • Kortirion wśród drzew (Księga zaginionych opowieści, tom I s. 52–56) 1915 (poprawiany w 1937 i 1962, pod tytułem Drzewa Kortionu)
    • Szczęśliwi Marynarze (Księga zaginionych opowieści, tom III s. 79–81) 1915, opublikowano w 1920
    • Pieśń Aryadoru (Księga zaginionych opowieści, tom I s. 52–56) 1915
    • Spoza gór dawnych i bardzo z daleka (Księga zaginionych opowieści, tom 1 s. 52–56) 1915-1916
    • Habbanan pod gwiazdami (Księga zaginionych opowieści, tom I s. 131–132) 1915-1916
    • Narqelion pierwszy wiersz napisany w wymyślonym języku Elfów, 1915-1916, opublikowany po raz pierwszy w 1988
    • Miasto żałości (Księga zaginionych opowieści, tom III s. 112–115) 1916
    • Pieśń Eriola (Księga zaginionych opowieści, tom III s. 116–117) 1917
    • The Horns of Ulmo (The Shaping of Middle-earth) 1917
    • The Clerke’s Compleinte 1922
    • Iumonna Gold Galdre Bewunden 1923
    • The Eadigan Saelidan 1923
    • Why the Man in the Moon Came Down Too Soon 1923
    • Enigmala Saxonic – a Nuper Inventa Duo 1923
    • The Cat and the Fiddle: A Nursery-Rhyme Undone and its Scandalous secret Unlocked 1923
    • An Evening in Tavrobel 1924
    • The Lonely Isle 1924
    • The Princess Ni 1924
    • Light as Leaf on Lindentree 1925
    • The Nameless Land 1926
    • Adventures in Unnatural History and Mediaeval Metres, being the Freaks of Fisiologus 1927:
      • Fastitocalon
      • Iumbo
    • Mythopoeia 1931, opublikowane w zbiorze Drzewo i Liść w 1988
    • Progress in Bimble Town 1931
    • Errantry 1933
    • Firiel 1934
    • Looney 1934
    • Przygody Toma Bombadila 1934
    • The Shadow Man 1936
    • The Dragon’s Visit 1937
    • Knocking at the Door: Lines induced by sensations when waiting for an answer a the door of an Exalted Academic Person 1937
    • The Lay of Aotrou and Itroun 1945
    • Imram (The Death of St. Brendan) 1955
    • Once upon a time 1965
    • Bilbo's Last Song 1966
    • For W. H. A. 1967
  • Zbiór wierszy Songs for the Philologists, z E.V. Gordonem et al., 1936[82]:
    • From One to Five
    • Syx Mynet
    • Ruddoc Hana
    • Ides Ælfscýne
    • Bagme Bloma
    • Éadig Béo þu!
    • Ofer Wídne Gársecg
    • La Húru
    • I Sat upon a Bench
    • Natura Apis: Morali Ricardi Eremite
    • The Root of the Boot
    • Frenchmen Froth
    • Lit’ and Lang'
  • Zbiór wierszy Przygody Toma Bombadila 1962
    • Przygody Toma Bombadila, zmieniony wiersz Przygody Toma Bombadila z 1934 r.[83]
    • Tom Bombadil płynie w świat
    • Wędrówka
    • Księżniczka Ya
    • Jak Człek z Księżyca za późno poszedł spać
    • Jak Człek z Księżyca zszedł za wcześnie
    • Kamienny Troll
    • Perry Winkle
    • Wargule, zmieniony wiersz Knocking at the Door z 1937 r.[84]
    • Olifant, zmieniony wiersz Iumbo z 1927 r.[85]
    • Fastitocalon, zmieniony wiersz Fastitocalon z 1927 r.[85]
    • Kot
    • Narzeczona cienia, zmieniony wiersz The Shadow Man z 1936 r.[86]
    • Skarb, zmieniony wiersz Iumonna Gold Galdre Bewunden z 1923 r.[87]
    • Morski dzwon, zmieniony wiersz Looney z 1934 r.
    • Ostatni statek, zmieniony wiersz Firiel z 1934 r.
  • Cykl wierszy The Road Goes Ever On: A Song Cycle 1967, wydane przez Donalda Swanna
  • Elfickie tłumaczenia katolickich modlitw, pisane w latach 50., opublikowane w Vinyar Tengwar 43, 44, 2002, red. Wynne, Smith, Hostetter:
  • Ballady:
    • The Lay of the Children of Húrin (zaczęte w 1920 lub wcześniej, tworzone do 1925) (The Lays of Beleriand)
    • The Flight of the Noldoli from Valinor 1925 (The Lays of Beleriand)
    • The Lay of Leithian 1925-1931 (The Lays of Beleriand)
    • The Lay of Eärendel ok. 1920 (The Lays of Beleriand)
  • Poematy:
    • Upadek Króla Artura lata 30., opublikowano pośmiertnie w książce Upadek Króla Artura
    • Nowa Pieśń o Völsungach lata 30., opublikowano pośmiertnie w książce Legenda o Sigurdzie i Gudrun
    • Nowa Pieśń o Gudrun lata 30., opublikowano pośmiertnie w książce Legenda o Sigurdzie i Gudrun

wielopoziomowa lista

Publikacje akademickie i inne

  • A Middle English Vocabulary 1922
  • Some Contributions to Middle-English Lexicography 1925
  • The Devil’s Coach Horses 1925
  • Pan Gawen i Zielony Rycerz z E.V. Gordonem 1925
  • Ancrene Wisse and Hali Meiðhad 1929
  • Sigelwara Land część I/II 1932/1934
  • Chaucer as a Philologist: The Reeve’s Tale 1935
  • Potwory i krytycy Sir Israel Gollancz memorial lecture 1936. Oxford Univ. Press, London 1936, Oxford 1971, Arden Libr, Darby 1978 (przedruk).
  • Sir Orfeo 1944
  • „Iþþlen” in Sawles Warde 1947
  • O baśniach 1947
  • The Homecoming of Beorhtnoth, Beorhthelm’s Son 1953
  • Middle English „Losenger” 1953
  • Ancrene Wisse: The English Text of the Ancrene Riwle 1962
  • English and Welsh 1963
  • Raport autobiograficzny Tolkien on Tolkien 1966

Publikacje pośmiertne

wielopoziomowa lista

Nagrania

  • Poems and Songs of Middle-Earth 1967
  • J.R.R. Tolkien Reads and Sings his The Hobbit & The Lord of the Rings 1975

Zobacz też

Uwagi

  1. Jest to pierwsze zdanie powieści. W polskim przekładzie: W pewnej norze ziemnej mieszkał sobie pewien hobbit.
  2. Niektóre opracowania mówią o sąsiednim mieście Bournemouth.

Przypisy

  1. White 2004 ↓, s. 16.
  2. Georg Gerullis: Die altpreußischen Ortsnamen, gesammelt und sprachlich behandelt. Vereinigung wissenschaftlicher Verleger, 1922, s. 184. (niem.).
  3. Max Mechow: Deutsche Familiennamen prussischer Herkunft. Dieburg: Tolkemita, 1994, s. 99. (niem.).
  4. a b Tolknięty, tolkniety.blogspot.com [dostęp 2020-04-19] (pol.).
  5. Tolknięty, tolkniety.blogspot.com [dostęp 2020-04-19] (pol.).
  6. White 2004 ↓, s. 18.
  7. Carpenter 1997 ↓, s. 19.
  8. Carpenter 1997 ↓, s. 23–25.
  9. Carpenter 1997 ↓, s. 26.
  10. White 2004 ↓, s. 24.
  11. a b c Carpenter 1997 ↓, s. 27.
  12. a b c Carpenter 1997 ↓, s. 30.
  13. a b c Carpenter 1997 ↓, s. 31.
  14. Carpenter 1997 ↓, s. 32.
  15. Carpenter 1997 ↓, s. 32–33.
  16. White 2004 ↓, s. 29.
  17. White 2004 ↓, s. 30.
  18. White 2004 ↓, s. 34.
  19. Carpenter 1997 ↓, s. 49.
  20. Carpenter 1997 ↓, s. 50.
  21. Carpenter 1997 ↓, s. 51.
  22. Carpenter 1997 ↓, s. 52.
  23. Carpenter 1997 ↓, s. 53.
  24. Carpenter 1997 ↓, s. 53–54.
  25. Carpenter 1997 ↓, s. 57.
  26. Carpenter 1997 ↓, s. 59.
  27. Carpenter 1997 ↓, s. 61.
  28. Carpenter 1997 ↓, s. 62.
  29. Carpenter 1997 ↓, s. 62–63.
  30. Carpenter 1997 ↓, s. 80.
  31. Carpenter 2016 ↓, s. 102.
  32. Carpenter 2016 ↓, s. 111–112.
  33. Carpenter 2016 ↓, s. 115–116.
  34. Carpenter 2016 ↓, s. 121.
  35. Carpenter 2016 ↓, s. 127–132.
  36. Carpenter 2016 ↓, s. 133.
  37. Carpenter 2016 ↓, s. 134–137.
  38. Carpenter 2016 ↓, s. 137–140.
  39. Carpenter 2016 ↓, s. 143–144.
  40. Carpenter 2016 ↓, s. 146.
  41. Carpenter 2016 ↓, s. 148–149.
  42. Carpenter 2016 ↓, s. 150–151.
  43. Carpenter 2016 ↓, s. 153–155.
  44. Carpenter 2016 ↓, s. 155.
  45. Carpenter 2016 ↓, s. 156.
  46. Carpenter 2016 ↓, s. 158–159.
  47. Carpenter 2016 ↓, s. 159.
  48. Carpenter 2016 ↓, s. 162.
  49. Carpenter 2016 ↓, s. 160.
  50. Carpenter 2016 ↓, s. 235.
  51. Carpenter 2016 ↓, s. 161–162.
  52. Carpenter 2016 ↓, s. 163.
  53. a b Łukasz Czarnecki, Dwaj przyjaciele z Oksfordu, „Nowa Fantastyka”, 06(446)/2019, s. 14–16, ISSN 0867132x.
  54. a b Carpenter 2016 ↓, s. 268.
  55. Carpenter 2016 ↓, s. 198–199.
  56. a b Carpenter 2016 ↓, s. 215.
  57. Carpenter 2016 ↓, s. 255.
  58. Carpenter 2016 ↓, s. 377.
  59. Carpenter 2016 ↓, s. 261.
  60. Carpenter 2016 ↓, s. 262–264.
  61. Carpenter 2016 ↓, s. 275.
  62. Carpenter 2016 ↓, s. 277.
  63. Carpenter 2016 ↓, s. 276.
  64. a b Carpenter 2016 ↓, s. 297–312.
  65. Carpenter 2016 ↓, s. 300.
  66. Carpenter 2016 ↓, s. 312,315,317.
  67. Carpenter 2016 ↓, s. 323.
  68. Carpenter 2016 ↓, s. 326–327.
  69. Carpenter 2016 ↓, s. 327.
  70. Carpenter 2016 ↓, s. 378.
  71. Carpenter 2016 ↓, s. 353.
  72. Carpenter 2016 ↓, s. 356.
  73. Carpenter 2016 ↓, s. 361.
  74. Carpenter 2016 ↓, s. 363.
  75. Carpenter 2016 ↓, s. 368.
  76. Tolkien Christian, ''Encyklopedia Gdańska'', www.gedanopedia.pl [dostęp 2020-04-19].
  77. Tolkien Johann Benjamin, ''Encyklopedia Gdańska'', www.gedanopedia.pl [dostęp 2020-04-19].
  78. Tolkien Reading Day. tolkiensociety.org. [dostęp 2012-03-26]. (ang.).
  79. Dzień Czytania Tolkiena. bractwo-rivendell.pl. [dostęp 2012-03-26]. (pol.).
  80. Dzień Czytania Tolkiena. elendilion.pl. [dostęp 2012-03-26]. (pol.).
  81. Carpenter 2016 ↓, s. 379–395.
  82. www.tolkienbooks.net.
  83. Przypis 1. do listu 19 w Listy autorstwa J.R.R. Tolkiena wybrane i opracowane przez Humphreya Carpentera.
  84. Wayne G. Hammond i Christina Scull (2006), The J.R.R. Tolkien Companion and Guide: II. Reader’s Guide. s. 586.
  85. a b www.tolkienbooks.net.
  86. Wayne G. Hammond i Christina Scull Tolkien Notes 8.
  87. Wayne G. Hammond i Christina Scull (2006), The J.R.R. Tolkien Companion and Guide: II. Reader’s Guide. s. 383.

Bibliografia

  • Humphrey Carpenter: J.R.R. Tolkien. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1997. ISBN 83-7179-037-6.
  • John Garth: Tolkien and the Great War: the threshold of Middle-earth. Boston: Houghton Mifflin, 2003. ISBN 0-618-57481-6.
  • T.A. Shippey: J.R.R. Tolkien – pisarz stulecia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2004. ISBN 83-7298-617-7.
  • Wayne G. Hammond: J.R.R. Tolkien – der Künstler / Wayne G. Hammond/Christina Scull. Aus dem Engl. übers. von Hans J. Schütz. Stuttgart: Klett-Cotta, 1996. ISBN 3-608-93409-X.
  • Michael White: Tolkien: biografia. Poznań: Rebis, 2004. ISBN 83-7301-360-1.

Linki zewnętrzne

Informacja

Artykuł J.R.R. Tolkien w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:

Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2023-04-01 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=2552