Imię i nazwisko |
Elżbieta Justyna Czyżewska |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | |
Data i miejsce śmierci | |
Zawód | |
Współmałżonek |
Jerzy Skolimowski |
Lata aktywności |
1958–2010 |
Elżbieta Justyna Czyżewska (ur. 14 kwietnia[2][3] lub 14 maja[4][5][6] 1938 w Warszawie, zm. 17 czerwca 2010 w Nowym Jorku) – polska aktorka filmowa i teatralna, od 1968 na emigracji w Stanach Zjednoczonych.
Ojciec Jan zginął podczas II wojny światowej. Matka, Jadwiga Gimpel, była z zawodu krawcową. Czyżewska miała siostrę, Krystynę. Część dzieciństwa aktorka spędziła w domu dziecka w Konstancinie. W 1960 roku ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie. Janusz Głowacki, z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem[7]. Jeszcze w trakcie trzeciego roku studiów Jerzy Markuszewski zaproponował jej współpracę ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS-em). Była pierwszą wykonawczynią piosenki Kochankowie z ulicy Kamiennej, uważanej za hymn liryczny tego teatru[5].
Po pierwszym roku studiów podczas wakacji przebywała wraz z koleżankami ze szkoły teatralnej na Mazurach, podczas gdy w tej samej wiosce Jan Łomnicki kręcił film dokumentalny. Czyżewskiej udało się u niego zadebiutować rolą dziewczyny, która przechadza się w tle[8]. Asystentem Łomnickiego był wówczas Stanisław Bareja.
Na scenie aktorka debiutowała w roku 1958 rolą córki Illa w Wizycie starszej pani w reżyserii Ludwika René. W latach 1961–1966 była na stałe związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym. Do 1962 roku zagrała role w Nosorożcu w reż. Wandy Laskowskiej (jako Daisy), Uczcie morderców w reż. Wydrzyńskiego (jako Alicja), czy w Anioł zstąpił do Babilonu Friedricha Dürrenmatta (jako Kuburri). W 1962 roku otrzymała nagrodę II stopnia za rolę Soni w Płatonowie, na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach. Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce Don Juan (1964), gdzie grała Mirandę i przy Po upadku według autobiograficznego tekstu Arthura Millera, gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem Marilyn Monroe). Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który wracając ze Związku Radzieckiego wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę. Po przedstawieniu gratulował Czyżewskiej. Do samej aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”[9].
Miało to podwójne znaczenie. W owym czasie Czyżewska była już popularną aktorką filmową, grającą w tzw. filmach matrymonialnych. W filmie Czyżewska debiutowała epizodem w Cafe „Pod Minogą” (1959)[10]. Pierwszą rolą filmową była postać Renaty w filmie Stanisława Barei Mąż swojej żony (1960), gdzie jej postać uwodzi Józka granego przez Wiesława Gołasa. Z Bareją, z którym się znała od wakacji na Mazurach, zrealizowała również popularną komedię Żona dla Australijczyka (1963), w której zagrała tancerkę z zespołu „Mazowsze” i Małżeństwo z rozsądku (1966), gdzie u jej boku grali Daniel Olbrychski i Bohdan Łazuka.
Po głównych rolach w komediach wojennych: Giuseppe w Warszawie (1964), w której pojawiła się jako działaczka antyniemieckiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów i w Gdzie jest generał... (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna radziecka służbistka Marusia, która kieruje ruchem ciężarówek pod Berlinem i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z winem, Czyżewska stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w PRL-u. Występowała w filmie, telewizji i teatrze.
Czyżewska, uważana wówczas za królową polskich komedii[5], miała na swoim koncie również znaczące role dramatyczne. U Kazimierza Kutza w Milczeniu (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. Pierwszy dzień wolności (1964) Aleksandra Forda, gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U Wojciecha Jerzego Hasa wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Aktorka występowała również w filmach Jerzego Skolimowskiego, z którym była wówczas związana[a] - zagrała w Rysopisie (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie i w Walkowerze (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu.
W 1964 roku aktorka razem z Lucjanem Kydryńskim prowadziła 4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie.
W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „New York Timesa” David Halberstam (1934-2007). Władze przyjęły go z otwartymi ramionami. Halberstam był wówczas laureatem Pulitzera za artykuł potępiający elitę rządzącą Wietnamem Południowym, który – wówczas popierany przez USA – toczył krwawą wojnę z komunistycznym Wietnamem Północnym. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też wielkie zainteresowanie, gdyż był zza „żelaznej kurtyny”[12]. Halberstam równie szybko oczarował Czyżewską. Pierwszy raz para spotkała się po premierze sztuki Po upadku. W zaledwie kilka miesięcy po rozwodzie ze Skolimowskim Czyżewska wyszła za mąż za Halberstama 13 czerwca 1965 roku. Tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej.
Przychylność władz skończyła się, gdy Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący Władysława Gomułkę. Halberstam stał się persona non grata w Polsce. Publicysta wyjechał z Polski w 1967 roku, jednak Czyżewska musiała podjąć decyzję, czy zostać w kraju, czy wyjechać razem z mężem. Aktorka postanowiła przeczekać całą burzę i zostać w kraju, gdzie była wielką gwiazdą. Jednak wydarzenia marca 1968 roku i presja władzy nie zostawiły żadnych złudzeń. Aktorka była publicznie krytykowana przez władze. W tygodniku „Walka Młodych” ukazał się krytykujący ją artykuł, którego ton, jak pisze Jerzy Karaszkiewicz, był mniej więcej taki: „powstaje pytanie, dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich. Naród polski”[12]. Czyżewska postanowiła już w marcu 1968 jak najszybciej opuścić kraj. Gdy 6 kwietnia 1968 pojawiła się na Okęciu, poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i Janusza Głowackiego) miała na celu upokorzyć aktorkę[13][14]. Wyjechała 22 kwietnia 1968 roku.
Czyżewska wróciła do Polski 16 grudnia 1968 roku, na zaproszenie Andrzeja Wajdy, aby zagrać w filmie Wszystko na sprzedaż. Jej powrót był niemile widziany przez władze, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona aktora (w domyśle Zbigniewa Cybulskiego, który zginął tragicznie w 1967 roku). Kolejny raz przyjechała do Polski dopiero po sierpniu 1980, a następnie przebywała w Polsce od 16 lipca do 16 listopada 1987.
Z racji swego związku z Dawidem Halberstamem znalazł się w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa i była rozpracowywana w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania o kryptonimie „Lewy”. SB nadała jej pseudonim „Bulwa”[15]. Dokumenty z jej inwigilacji zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej pod sygnaturą AIPN 01178/224/CD/2[16].
Po opuszczeniu Polski, Czyżewska zamieszkała z mężem w Nowym Jorku na 48. ulicy na Manhattanie[17]. W USA nie udało się jej kontynuować kariery aktorskiej na taką skalę jak w Polsce, chociaż od czasu do czasu pojawiała się na małym i dużym ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych. Zaraz po przyjeździe, w 1969 roku zagrała pokojówkę w filmie Putney Swope w reżyserii Roberta Downeya Sr. W 1971 roku Aleksander Ford zrealizował w RFN obraz Krąg pierwszy, gdzie Czyżewska pojawiła się w roli Simoczki, grając u boku Christophera Plummera. Czyżewska mówiła z mocnym wschodnioeuropejskim akcentem, dlatego też ciężko było jej znaleźć się w filmowym światku. Skupiła się zatem na rolach w teatrze, tzw. Off-Broadwayu.
W 1974 roku zagrała na scenie m.in. w teatrze Yale Repertory Theatre, w przedstawieniu Biesy Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na scenie grała u boku młodej Meryl Streep. Streep, zafascynowana grą Czyżewskiej, poprosiła ją o lekcje[18]. Zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu roli Zofii Zawistowskiej w Wyborze Zofii, za który otrzymała Oscara.
W 1977 roku rozpadło się małżeństwo Czyżewskiej z Davidem Halberstamem. Czyżewska popadła w uzależnienie od alkoholu. Pojawiły się też problemy finansowe.
Po „odwilży” sierpnia 1980 aktorka odwiedziła Polskę i wystąpiła w Debiutantce Barbary Sass, a także w filmie Filipa Bajona, Limuzyna Daimler-Benz, u boku Gustawa Holoubka. Rok 1982 przyniósł rolę w obrazie Tomasza Zygadły Odwet.
W 1982 roku Joanna Pacuła, młoda polska aktorka, zapukała do drzwi Czyżewskiej, prosząc o schronienie[19]. Tak narodziła się przyjaźń, która zakończyła się równie szybko, jak zaczęła. Czyżewska pomagała Pacule zarówno finansowo, jak i wspomagała ją w karierze, m.in. umawiała na castingi, przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła dostała rolę w Parku Gorkiego (1984), za którą otrzymała nominację do Złotego Globu. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą, Pacuła wyjechała do Los Angeles. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej i nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem[19].
W 1987 roku Agnieszka Holland i Jurek Bogajewicz zrealizowali film Anna, który nawiązuje do spotkania Czyżewskiej i Pacuły. Nie wiadomo dokładnie, ile w tym filmie prawdy, a ile fikcji. Czyżewska miała zagrać w tej produkcji główną rolę, jednak nieporozumienia z producentami wymusiły rezygnację Czyżewskiej, która otrzymała pewną sumę pieniędzy od producentów. W tytułowej roli wystąpiła Sally Kirkland, która za swoją rolę dostała Złoty Glob i nominację do Oscara[20].
W 1987 roku Czyżewska zagrała w filmie Kocham kino w reżyserii Piotra Łazarkiewicza, za który dostała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie Czyżewska pojawiła się w obrazach Stracone lata Sidneya Lumeta i Niewłaściwe miejsce, w którym wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie od przyjazdu do Ameryki. W 1990 roku aktorka zagrała w filmie Pozytywka Costy-Gavrasa i w epizodycznej roli w Sprzedawcy cadillaków Rogera Donaldsona. Rok 1991 przyniósł epizod w filmie Pocałunek przed śmiercią.
Przez ten cały czas Czyżewska grała również w teatrze. W 1990 roku została nagrodzona nagrodą Obie za rolę w sztuce Crowbar Maca Wellmana. W tym samym roku Czyżewska z Olkiem Krupą występowała z powodzeniem w sztuce Polowanie na karaluchy Janusza Głowackiego. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock[10]. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na Broadway. Jednak reżyser broadwayowskiej wersji, Arthur Penn, główną rolę powierzył aktorce Dianne Wiest.
W 1992 roku Czyżewska wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, Antygona w Nowym Jorku, gdzie wcielała się w postać tytułową. Aktorka występowała w When We Dead Awaken Ibsena w American Repertory Theater. Zagrała także w Big Potato Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater.
W 1994 roku wystąpiła w filmie Szczur Jana Łomnickiego. Wróciła na deski Teatru Dramatycznego, gdzie zagrała Louisę u Piotra Cieślaka w Szóstym stopniu oddalenia. W 1996 roku wystąpiła u boku Jeanne Moreau w komedii I Love You, I Love You Not. W 1997 roku zasiadała w Jury Konkursu Głównego 22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. W 1999 roku wystąpiła w odcinku serialu Seks w wielkim mieście, w roli seksuolożki, doktor Shapiro. Rok później aktorka wystąpiła w odcinku serialu Brygada ratunkowa.
W 2003 roku aktorka pojawiła się w Polsce, aby odcisnąć dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. W tym samym roku zagrała w odcinku serialu Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar. 10 lipca 2004 roku gwiazda 240371 Crux w konstelacji Krzyż Południa, została nazwana jej imieniem. W 2004 roku grała w sztuce Hedda Gabler w New Theatre Workshop. W 2005 roku został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich, tego samego roku Czyżewska została odznaczona Krzyżem za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 roku pojawiła się w filmie Samotność w sieci w roli nieznajomej z Nowego Orleanu. W 2006 roku aktorka grała w sztuce Darkling w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 roku grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie.
W 2007 roku zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna[7]. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci bardzo głęboko. Popadła w depresję[7][8].
Przed śmiercią gościnnie wystąpiła w jednym z odcinków serialu Układy.
Czyżewska zmarła w nowojorskim szpitalu New York Presbyterian Hospital na Manhattanie, w wieku 72 lat, przegrywając walkę z rakiem przełyku[21][22]. Czyżewska od lat była nałogową palaczką. Zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, aby móc zapalić w każdej chwili. Był to nieodłączny element jej wizerunku[19].
Czyżewską wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”[23]. Aktorkę pożegnali również aktorzy z Actors Studio[24].
Pogrzeb aktorki odbył się 18. października 2010 roku w Warszawie. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie[25](kwatera 30A-tuje-18)[26]. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. Daniel Olbrychski, Janusz Głowacki, Andrzej Mitan, Joanna Szczepkowska i dyrektor Instytutu Adama Mickiewicza, Paweł Potoroczyn[27].
W 2015 do kin trafił film o Czyżewskiej, pt. Aktorka[28]. W serialu biograficznym Osiecka zagrała ją Barbara Garstka[3].
Źródło: Internet Movie Database[29], Internetowa Baza Filmu Polskiego[3]
Artykuł Elżbieta Czyżewska w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:
Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2022-08-05 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=588756