Czterej pancerni i pies (serial telewizyjny)

Ten artykuł dotyczy serialu telewizyjnego. Zobacz też: inne znaczenia tego terminu.
Czterej pancerni i pies
Ilustracja
Inscenizacja czołgu „Rudy” z częścią załogi
Gatunek przygodowo–wojenny
Kraj produkcji Polska
Oryginalny język polski
rosyjski
niemiecki
Główne role Roman Wilhelmi
Franciszek Pieczka
Janusz Gajos
Włodzimierz Press
Wiesław Gołas
Pola Raksa
Małgorzata Niemirska
Muzyka tytułowa Ballada o pancernych” (wyk. Edmund Fetting)
Liczba odcinków 21
Liczba serii 3
Lista odcinków
Produkcja
Produkcja Zespół Realizatorów Filmowych „Syrena”
Atelier:
Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu
Wytwórnia Filmów Fabularnych w Łodzi
Reżyseria Konrad Nałęcki
Andrzej Czekalski
Scenariusz Maria Przymanowska
Janusz Przymanowski
Stanisław Wohl
Muzyka Adam Walaciński
Zdjęcia Romuald Kropat
Mikołaj Sprudin
Scenografia Wiesław Śniadecki
Zdzisław Kielanowski
Jarosław Świtoniak
Wojciech Krysztofiak
Czas trwania odcinka około 55 min.
Pierwsza emisja
Data premiery 25 września 1966
Stacja telewizyjna TVP
Lata emisji 1966–1970
Status zakończony
Format obrazu 4:3
Format dźwięku 2.0 i 5.1

Czterej pancerni i piesserial telewizyjny w reżyserii Konrada Nałęckiego, według scenariusza Janusza Przymanowskiego na podstawie książki tegoż autora pod tym samym tytułem. Fabuła przedstawia losy załogi czołgu Rudy i psa Szarika podczas II wojny światowej. Serial powstał w latach 1966–1970. Czołówka serialu zmieniała się kilka razy: w odcinku 8 (brak postaci Olgierda), 9 (liczne zmiany) i 10 (pojawia się Tomuś Czereśniak).

Lista odcinków

  • Seria 1, rok 1966 (9 maja – pierwsza emisja)
1. Załoga
2. Radość i gorycz
3. Gdzie my – tam granica
4. Psi pazur
5. „Rudy”, miód i krzyże
6. Most
7. Rozstajne drogi
8. Brzeg morza
  • Seria 2, rok 1969
9. Zamiana
10. Kwadrans po nieparzystej
11. Wojenny siew
12. Fort Olgierd
13. Zakład o śmierć
14. Czerwona seria
15. Wysoka fala
16. Daleki patrol[1]
  • Seria 3, rok 1970
17. Klin
18. Pierścienie
19. Tiergarten
20. Brama
21. Dom

Postacie i obsada aktorska

 Z tym tematem związana jest kategoria: Postacie z serialu Czterej pancerni i pies.

Opracowano na podstawie materiałów źródłowych[2]:

(Role główne i drugoplanowe pojawiają się we wszystkich bądź w zdecydowanej większości odcinków)

Role główne

  • porucznik Olgierd Jarosz, Olgierd (Roman Wilhelmi) – dowódca czołgu, w cywilu meteorolog, najbardziej charyzmatyczna postać serialu. Potomek Polaków zesłanych na Syberię przez cara. Poległ na końcu pierwszej serii serialu, na Pomorzu, niedaleko Gdyni (jego postać występuje w odc. 1-6).
  • kapral/plutonowy/sierżant Gustaw Jeleń, Gustlik (Franciszek Pieczka) – ładowniczy czołgu, najsilniejszy w załodze, wielokrotnie popisujący się swoją niemal nadludzką siłą, a kilka razy ratujący własną tężyzną życie całej załodze. Ślązak z Ustronia (Śląsk Cieszyński). Przed okresem opisywanym w filmie został siłą wcielony do niemieckich wojsk pancernych, skąd uciekł do Rosjan uprowadzając czołg, w którym służył. Gdy załoga Rudego dostała nowy czołg (5-osobowy), zostaje działonowym. Pod koniec III serii awansowany do stopnia sierżanta.
  • kapral/plutonowy/sierżant/podporucznik Jan Kos, Janek (Janusz Gajos) – strzelec-radiotelegrafista, a po śmierci Olgierda mianowany dowódcą czołgu, najmłodszy w załodze, gdańszczanin, jego ojciec walczył podczas obrony Westerplatte. Janek przez całą pierwszą serię filmu szuka ojca, odnajdując go w końcu nad samym Bałtykiem. Jest świetnym strzelcem. Pod koniec III serii awansowany do stopnia podporucznika.
  • plutonowy/sierżant/starszy sierżant Grigorij Saakaszwili, Grześ (Włodzimierz Press) – czołgowy kierowca-mechanik, Gruzin z charakterystycznym wąsikiem. Od wachmistrza Kality dostaje szablę ułańską. Pod koniec III serii awansowany do stopnia starszego sierżanta.
  • szeregowy/kapral Tomasz Czereśniak, Tomuś, Tomek (Wiesław Gołas) – strzelec-radiotelegrafista czołgu, pochodzi ze wsi Studzianki, dołącza do załogi na Pomorzu (odc. 9), bardzo przywiązany do swojego chłopskiego pochodzenia, gra na akordeonie. Podobnie jak Gustlik, niezwykle silny i podobnie jak Janek, świetny strzelec. Zaczynał w leśnej partyzantce. Gdy załoga Rudego dostała nowy czołg (5-osobowy), zostaje ładowniczym. Pod koniec III serii awansowany do stopnia kaprala.
  • Szarik (pol. „kuleczka”) – pies Janka, jako szczeniak pochodził od suki towarzyszącego Jankowi na dalekim wschodzie ZSRR Jefima Siemionowicza, członek załogi czołgu, wielokrotnie pomocny w potrzebie. W filmie jego rolę odgrywały trzy psy – „Trymer” (główny) oraz „Atak” i „Spik” (dwaj dublerzy).
  • kapral/plutonowy Franciszek Wichura, Wichura, Franek (Witold Pyrkosz) – okazjonalnie zastępuje czołgowego mechanika-kierowcę, m.in. w akcji nieopodal Schwarzer Forst, przyprowadza też z bazy pojazdów nowego „Rudego” zakupionego ze środków zebranych na zabawie w zdobytym Gdańsku; choć jest przede wszystkim kierowcą samochodowym, ma ambicje prowadzenia pojazdu bojowego i po śmierci Olgierda wprost mówi o swym wejściu do załogi „Rudego”; gdy załoga dostała nowy czołg (5-osobowy), dołącza do załogi jako strzelec-radiotelegrafista. Pod koniec III serii awansowany do stopnia plutonowego.
  • Rudy – nazwa czołgu typu T34/76 i T-34-85 (od odc. 16) o numerze taktycznym 102. W serialu obie wersje czołgu „odgrywa” model T-34-85. Różnią się one m.in. liczbą członków załogi. Pierwszy jest 4-osobowy (stąd „Czterej pancerni”), a drugi 5-osobowy (do załogi dochodzi Wichura). Czołg w filmie wchodzi w skład Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte, choć często wraz z załogą bierze udział w „indywidualnych” akcjach poza ugrupowaniem macierzystego oddziału. Jeden z pojazdów, które „zagrały” „Rudego” w serialu, do lat 80. znajdował się w zbiorach muzeum broni pancernej w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu.

Postacie drugoplanowe

  • sierżant Marusia Ogoniok, Marusia (Pola Raksa) – Rosjanka, rudowłosa sanitariuszka w Armii Czerwonej, narzeczona Janka. W serialu pojawia się w odc. 4- Pod koniec III serii przenosi się do Wojska Polskiego i bierze ślub z Jankiem.
  • plutonowy Lidia Wiśniewska, Lidka (Małgorzata Niemirska) – radiotelegrafistka w brygadzie, przez całą fabułę kochała się bez wzajemności w Janku, by w końcu poślubić Grigorija (faktycznie flirtowała ze wszystkimi napotkanymi żołnierzami), warszawianka z Pragi.
  • Pułkownik, Generał, Stary (Tadeusz Kalinowski) dowódca brygady pancernej, najczęściej w polowej furażerce na głowie (rogatywkę zakładał tylko przy specjalnych okazjach), w idealnie obciągniętym (bez fałd) mundurze i zawsze ciasno zapięty pod samą szyją, postać wygłaszająca w filmie najbardziej patetyczne i oficjalne kwestie, a do żołnierzy zwracająca się niemal po ojcowsku, przez nich zaś traktowany z olbrzymim respektem i szacunkiem. Pod koniec III serii awansowany do stopnia generała brygady. W książce, ta postać od początku ma stopień generała. Ostatnią część serii „Pancernych” udźwiękowiono częściowo już w czasie po śmierci grającego go aktora. Z tego względu w ostatnich odcinkach serialu głosu pułkownikowi użycza inny aktor – Józef Nowak.
  • Honorata (Barbara Krafftówna) – dziewczyna z Koniakowa w Beskidzie Śląskim, miłość Gustlika. Służyła jako pokojówka u generała Wehrmachtu (pojawia się w odc. 16-18 i 21).
  • kapral podchorąży Daniel „Magneto” Łażewski (Tomasz Zaliwski) – były powstaniec z 1944, jego przydomek, jak sam wyjaśnia, pochodzi od urządzenia do generowania iskier, pośmiertnie awansowany do podporucznika (pojawia się w odcinkach 16-18).
  • Obergefreiter Kugel (Stanisław Gronkowski) członek załogi „Sprengkommando”, mieszkaniec pobliskiego Ritzen, pacyfista, zamknięty w areszcie za defetyzm, znający język polski, uświadamiany „politycznie” przez Gustlika (pojawia się w odcinkach 14-16, 21).

Inne postacie

(Postacie pojawiające się w kilku odcinkach)

Postacie epizodyczne

(Postacie pojawiające się tylko w jednym odcinku)

  • W odc. 2 wystąpili mieszkańcy lubuskiej wsi Olszyniec: Piotr Polaczek (chłop z „ostrą” brodą), Stanisław Gołąb (wąsaty chłop w czapce mówiący słowa: „Ja znam tamte strony”), Jan Zdanowicz (chłopiec mówiący słowa „Tato, polskiego psa przywieźli”), Zygmunt Jasiewicz (dziecko na kolanach Kosa)
  • W scenach wesela w odc. 21 wystąpił Zespół Regionalny z Istebnej: Maria Matloch (kobieta witająca nowożeńców chlebem), Jan Kawulok (gajdy), Zuzanna Kawulok (skrzypce), Michał Motyka (klarnet), Anna Bury (kierownik zespołu), Joanna Urbaczka, Olga Urbaczka, Jan Juroszek, Maria Juroszek, Władysław Juroszek, Renata Gruca, Joanna Kaczmarczyk, Jan Sikora, Franciszek Sikora, Stanisława Majeranowska, Anna Juroszek, Elżbieta Kukuczka, Elżbieta Urbaczka, Helena Bury

Obsada dubbingu i kaskaderzy

  • Henryk Matwiszyn – dubler Janusza Gajosa, jako Janek Kos w scenach na cmentarzu (2), jako Janek Kos w scenach nad morzem (8)
  • Wanda Żejmo – głos Rosjanki, rola Jolanty Lothe (2)
  • Jan Jakub Kolski – głos chłopca mówiącego słowa „Tato, polskiego psa przywieźli” (2)
  • Henryk Kluba – głos kaprala Mariana Babuli, żołnierza dekorowanego Krzyżem Walecznych (5)
  • Zbigniew Stanek – dubler Franciszka Pieczki, jako Gustlik w scenie na podwórku przed bitwą na Pradze (6)
  • Władysław Dewoyno – głos Kaszuba, rola Floriana Wolnego (7-8)
  • Henryk Teichert – głos żołnierza niemieckiego, rola Adama Wolańczyka (8)
  • Tomasz Zaliwski – głos kapitana barki (9)
  • Andrzej Kopiczyński – głos oficera proponującego rotmistrzowi miejsce w samochodzie (12)
  • Leon Niemczyk – Brigadeführer SS (13)
  • Piotr Wysocki – głos żandarma aresztującego Janka (13)
  • Józef Nowak – głos pułkownika (potem awansowanego na generała brygady), rola Tadeusza Kalinowskiego (17, 21)
  • Ryszard Kotys – głos pielęgniarza w szpitalu wypraszającego w korytarzu Lidkę po wizycie (6)

Historia i charakterystyka serialu

Przypinka sygnowana do serialu
Drewniany czołg „Rudy” (Rawicz, 1970)
Model czołgu T-34-85 użyty podczas kręcenia zdjęć wewnątrz pojazdu. Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych
Wnętrze czołgu wykorzystanego w realizacji serialu
Śluza Okole w Bydgoszczy: miejsce, przy którym kręcono część zdjęć plenerowych serialu

25 września 1966 r. TVP emituje pierwszy odcinek „Czterech pancernych i psa”[3].

Pierwotnie serial był kręcony i emitowany w trzech seriach w latach 1966, 1969 i 1970, był wielokrotnie wznawiany w polskiej telewizji w paśmie programów dla dzieci i młodzieży oraz na innych kanałach w telewizjach kablowych i satelitarnych. W okresie 1966-2010 nie emitowano go w latach: 1968, 1973, 1978, 1980, 1982, 1985, 1987-1991, 1993-94 i 2005-06.[4]

Pierwsza seria serialu powstała na podstawie książki Janusza Przymanowskiego wydanej pod tym samym tytułem, lecz przed ekranizacją mało znanej. Po emisji pierwszej serii w TV i ogromnej popularności osiągniętej przez serial, autor napisał dwa dalsze tomy powieści na początku lat 70. Następnie nakręcono dwie kolejne serie filmu oraz wydano komiks.

Serial odniósł sukces, był wielokrotnie wznawiany i również intensywnie eksploatowany propagandowo. W szkołach urządzano na jego temat akademie, przedstawienia teatrzyków szkolnych i omawiano na lekcjach. Zakładano również dla młodzieży Kluby Pancernych, w których legenda filmu miała służyć szkoleniu patriotyczno-obronnemu i poznawaniu historii najnowszej, podczas gdy w rzeczywistości była raczej wykorzystywana do promowania wizji historii korzystnej dla władz PRL.

Na sukces filmu złożył się przede wszystkim fakt, iż po raz pierwszy tematyka wojenna została potraktowana lżej niż do tej pory, a serial, obok scen poważnych mających w swojej treści kwestie wojenne, obfitował także w zabawne sceny. Publiczność oczekiwała przedstawiania tematyki wojennej w innych niż skrajnie czarnych, pełnych martyrologii barwach. Natomiast od strony prawdy historycznej jest to pozycja czysto rozrywkowa, podobnie jak wiele filmów amerykańskich tego okresu, np. Złoto dla zuchwałych (Kelly’s Heroes), Parszywa dwunastka (The Dirty Dozen), czy też W rękach wroga (In Enemy Country), a zarazem propagandowa i pełna jaskrawych przekłamań, toteż po roku 1989 stała się celem protestów środowisk kombatanckich. Realia wojskowe ukazane w filmie klasyfikują go w kategorii filmów przygodowych; bohaterowie traktują rozkazy przełożonych niejednokrotnie z dystansem, walcząc z przeważającym przeciwnikiem często wygrywają, podczas walk wykazują się własną inicjatywą, zaś niemieccy żołnierze prezentowani są przeważnie w niekorzystnym świetle.

Silną stroną filmu była znakomita gra aktorów – nie tylko pierwszoplanowych, ale również całego szeregu odtwórców kreacji w rolach epizodycznych. Różnie potoczyły się losy kariery zawodowej grających główne role w filmie. Niektórzy z powodu niezwykle sugestywnych ról, z którymi jeszcze długo ich utożsamiano, na wiele lat zniknęli ze sceny filmowej. Dla innych był to początek drogi do wielkiej kariery, czego przykładem może być choćby kariera odtwórcy roli Janka Kosa – Janusza Gajosa. Publiczność dziwiła się również, że Włodzimierz Press nie jest wcale rodowitym Gruzinem, tylko aktorem polskim. Pomimo zaszufladkowania, młodzi wówczas aktorzy osiągnęli natychmiast szczyty popularności, a ich nazwiska na trwałe weszły do historii kina polskiego.

Postacie zostały odtworzone przez aktorów tak sugestywnie, że publiczność traktowała je niemal jak swoich bliskich. Młodsza część widowni kochała się w Janku oraz Marusi, a wszyscy żyli przeżyciami swoich ulubionych bohaterów. Film często wywoływał wśród publiczności prawdziwe łzy wzruszenia.

Wojskowymi konsultantami produkcji serialu byli płk dypl. Mateusz Lach, następnie ppłk dypl. Władysław Chamielec[5]

Film niezmiennie plasuje się wysoko we wszystkich plebiscytach na najlepszy polski serial wszech czasów; jest też (obok Stawki większej niż życie) jednym z najchętniej kupowanych polskich seriali przez dystrybutorów zagranicznych. Telewizja Polska planowała odnowienie i rekonstrukcje wszystkich odcinków serialu z myślą o kolejnej reemisji, jednakże kontrowersje wokół filmu sprawiły, iż realizacja pomysłu została odłożona na czas bliżej nieokreślony.

Plenery

(Opracowano na podstawie materiałów źródłowych[12][13]:)

Piosenki w serialu

Nagroda

  • Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1967) – wyróżnienie zespołowe (Janusz Przymanowski, Konrad Nałęcki, Stanisław Wohl, Romuald Kropat)[18]

Kontrowersje

Pierwsze znane protesty były dziełem Jerzego Bukowskiego, wiceprzewodniczącego Porozumienia Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych z Krakowa. Wiadomo o dwóch listach wysłanych przezeń do zarządu Telewizji Polskiej, z czego jeden z nich za kadencji Jana Dworaka.

Protesty odniosły skutek w lipcu 2006 roku, gdy obowiązki prezesa TVP pełnił Bronisław Wildstein. Rzecznik TVP, Daniel Jabłoński, odpowiadając na list Porozumienia Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych stwierdził, iż Telewizja Polska nie będzie w najbliższym czasie emitować filmów zakłamujących przeszłość historyczną Polski. Film ten, wraz ze Stawką większą niż życie został wycofany z jesiennej ramówki. Prawa do emisji serialu zakupiła telewizja Kino Polska. Pomimo wspomnianych kontrowersji TVP1 wyemitowała serial latem 2007 roku.

W 2008 roku stacja TVP Historia wyemitowała serial wraz z komentarzem mającym na celu przedstawienie tła historycznego, weryfikację przedstawionych faktów i ewentualne odkłamanie ich. Audycję prowadził Krzysztof Kłopotowski, zaś każdy odcinek był komentowany przez historyków uniwersyteckich i z Instytutu Pamięci Narodowej[19]. Emisje „odkłamujące” serial były emitowane w stacji w kolejnych latach.

Emisja w innych krajach

  • Serial emitowano w Czechosłowacji pt. Čtyři z tanku a pes – na początku lat 70. w Československá televize. W 2006 ponowną emisję zrealizowała Prima TV.
  • Na terenach byłego ZSRR film nosił tytuł Четыре танкиста и собака.
  • W Finlandii serial był emitowany w latach 70. pt. Panssaripartio (dosł. pol. „Patrol czołgowy”).
  • W Niemieckiej Republice Demokratycznej serial emitowała stacja Deutscher Fernsehfunk wzgl. Fernsehen der DDR (tytuł Vier Panzersoldaten und ein Hund). Początkowo wyemitowano 8 odcinków od marca do czerwca 1968. Następnie od września 1971 pokazano powtórnie 8 odcinków, a po nich wyemitowano 13 nowych aż do stycznia 1972. Wznowienia emisji nastąpiły w latach 1975 i 1988 (17 odcinków).
  • Na Węgrzech serial emitowała telewizja M1 (pod tytułem A négy páncélos és a kutya).
  • W Estonii serial emitowała ETV2 (pod tytułem Neli tankisti ja koer).
  • Na Kubie pod tytułem Los cuatro tanquistas y el perro.

Inne informacje

Upamiętnienia serialu

  • W Białej Nyskiej jedna z ulic nosi nazwę Czterech Pancernych (podobno psa pominięto ze względu na długość nazwy).
  • W Bydgoszczy przy jednej ze śluz na Kanale Bydgoskim – w miejscu, gdzie w 1969 roku realizowano jeden z odcinków serialu, stoi wieżyczka czołgu z numerem 102.
  • W Toruniu istnieje ulica Pancernych i okoliczne ulice: Gustlika, Szarika, Honoratki, Rudego.
  • W 2015 r. w ramach świętowania 70. rocznicy zakończenia II wojny światowej w grze komputerowej World of Tanks dodano czołg średni T-34-85 Rudy, stanowiący nawiązanie do serialu.
  • W muzeum w Wierchniaja Pyszma znajduje się czołg T-34-85 ucharakteryzowany na Rudego (odbite dłonie przy imieniu czołgu są nawiązaniem do pierwszego T-34 rozbitego za Odrą). We włazach znajdują się figury Janka i Grzesia oraz Szarika siedzącego na błotniku[21][22].

Nawiązania i odniesienia

  • W odc. 13 „Zakład o śmierć” pojawia się kapitan Abwehry, który pomaga załodze „Rudego” uciec przed Niemcami. Jest to nawiązanie do serialu Stawka większa niż życie i postaci Hansa Klossa. Mająca miejsce w tym samym odcinku ucieczka załogi wraz z „Rudym” z poligonu stanowi nawiązanie do fabuły radzieckiego filmu „Skowronek” (1965)[23].
  • W filmie Sami swoi (1967) użyto repliki czołgu o numerze bocznym 102, który stał w zaminowanym polu.
  • W odc. 2 „Eksternista” serialu Przygody psa Cywila (1970) dyrektorka domu dziecka, do którego trafia tytułowy bohater, mówi sierżantowi Walczakowi, że „dzieci chcą, żeby on (Cywil) nazywał się Szarik”.
  • W filmie pt. Piżama z 1971 w telewizorze głównych bohaterów jest emitowany serial Czterej pancerni i pies.
  • W komiksie Invasione dallo spazio (1997) z udziałem Myszki Miki i Goofy’ego, kosmiczny gliniarz w postaci dżemowego potwora pożera czołg, nazwany w polskim tłumaczeniu „Rudym”[24].
  • W animowanym serialu komediowym Generał Italia (będącym parodią filmów wojennych dziejących się w okresie II wojny światowej) czołgiem używanym przez Polaków jest „Blondyn 103” parodiującym „Rudego”[25].
  • W odc. 4 „Řekl někdo kočička?” czeskiego sitcomu sf Kosmo (2016) w skład załogi konkurencyjnego polskiego statku kosmicznego wchodzą czterej mężczyźni i owczarek niemiecki. Na pytanie zdziwionego René Hejla Polacy odpowiadają, że tylko tak podróżują[26][27].

Przypisy

  1. Czterej pancerni i pies – sezon 2, Na Ekranie [dostęp 2019-02-13] (pol.).
  2. Czterej pancerni i pies, filmpolski.pl.
  3. Włodzimierz Knap, PRL-owskie seriale i filmy historyczne bawią, lecz zakłamują historię, „dziennikpolski24.pl” [dostęp 2018-06-24] (pol.).
  4. Statystyka – Czterej pancerni i pies (1966) – Forum – Filmweb, filmweb.pl [dostęp 2018-06-24] (pol.).
  5. Czterej pancerni i pies (pol.). Internetowa Baza Filmu Polskiego filmpolski.pl. [dostęp 2020-03-27].
  6. dolny-slask.org.pl – Dolny Śląsk na fotografii.
  7. http://www.dobroni.pl/rekonstrukcje,czterej-pancerni-i-pies-klub-pancernych-reaktywacja,3452.html.
  8. Tofifest Film Magazine: Toruński most i zamach na Kutscherę. 72 rocznica akcji AK., Tofifest Film Magazine [dostęp 2017-01-02].
  9. Czterej pancerni i pies.
  10. SP: Świecka fara zagrała w kultowym serialu. Sprawdzamy jak do tego doszło. W: Nowe Świecie [on-line]. 2017-12-28. [dostęp 2020-10-24].
  11. Szymon Spandowski „Czterej pancerni w regionie”, Express Bydgoski, Czwartek, 28 Kwietnia 2011.
  12. Filmweb.pl.
  13. Rudy wygrał z Zorro.
  14. Przed nami Odra. [dostęp 2021-07-26].
  15. Kartvelo kheli khmals ikar.... [dostęp 2021-07-26].
  16. Kartvelo Kheli Khmals Ikar. [dostęp 2021-07-26].
  17. Piosenka radiotelegrafistki (original video & sound). [dostęp 2021-07-26].
  18. Nagrody Ministra Kultury i Sztuki za twórczość artystyczną w r. 1967. „Trybuna Robotnicza”. Nr 172, s. 2, 21 lipca 1967. 
  19. Krzysztof Kłopotowski skomentuje serial zakłamujący historię (pol.). filmweb.pl. [dostęp 2011-02-20].
  20. Centrum Szkolenia Policji Zakład Kynologii Policyjnej – Pion dydaktyczny.
  21. „Зачем танкистам лопаты?”: юные спортсмены футбольной школы „Юниор” побывали в Музее военной техники УГМК | Портал города Верхняя Пышма, grifoninfo.ru [dostęp 2019-02-19] (ros.).
  22. Копия танка из кинофильма „четыре танкиста и собака” – Изображение Музей военной и автомобильной техники УГМК, Верхняя Пышма – TripAdvisor, tripadvisor.ru [dostęp 2019-02-19] (ros.).
  23. Кино о Т-34 – ремикс советского фильма «Жаворонок» о подобной истории, absoluttv.ru [dostęp 2020-07-19] (ros.).
  24. Rudy Salvagnini, Lara Molinari. Bo fantazja jest od tego.... „Komiks Gigant”. 4, s. 159, 1998-04-01. Warszawa: Egmont Polska. ISSN 1429-4222 (pol.). [dostęp 2021-05-24]. 
  25. Pierwszy Odcinek. Bartosz Walaszek. Generał Italia. 4fun.tv. 2004. Odcinek 1, sezon 1. 1:14 minuta. [dostęp 2021-05-24].
  26. Řekl někdo kočička?. Tomáš Baldýnský (scen.), Jan Bártek (reż.). Kosmo. ČT1. [dostęp 19 kwietnia 2020].
  27. Kosmo - Řekl někdo kočička? (E04) (epizoda) (2016) (cz.). Česko-Slovenská filmová databáze. [dostęp 19 kwietnia 2020].

Bibliografia

Film dokumentalny

Linki zewnętrzne

  1. ŻAGAŃ: W Żaganiu odbyła się premiera filmu „My czterej pancerni” – 22 września 2009.

Informacja

Artykuł Czterej pancerni i pies (serial telewizyjny) w polskiej Wikipedii zajął następujące miejsca w lokalnym rankingu popularności:

Prezentowana treść artykułu Wikipedii została wyodrębniona w 2021-09-17 na podstawie https://pl.wikipedia.org/?curid=11959