Przed II wojną światową Miłosz był poetą katastroficznym, uderzającym w ton wizyjny stylizacją na głos starotestamentowych proroków. Od innych twórców formacji Żagary odróżniał go kult klasycystycznych rygorów. Po wojnie jego poezja stała się bardziej intelektualna; wiązała się z ambicjami odbudowania trwałych wartości europejskiej kultury, sumienia i wiary. Literaturę pojmował wówczas jako drogę do ocalenia po klęsce poczucia człowieczeństwa. W latach 70. zaczęła w niej dominować tematyka religijna i kontemplacyjna. Jego książki zostały przetłumaczone na 44 języki[3].
Wielkie Księstwo Litewskie, na którego dawnych terenach Miłosz się wychował, wraz ze swą wielokulturową i tolerancyjną atmosferą, wywarło decydujący wpływ na twórczość poety, a on sam często odwoływał się do wspomnień z dzieciństwa (Dolina Issy). Inspirację stanowiło dla niego zarówno spokojne życie na wsi, jak i szalone podróże z ojcem. Ogromny wpływ na poetę wywarły także wydarzenia historyczne, których był świadkiem: rewolucja październikowa i wojna polsko-bolszewicka. 19 września 1917 urodził się jego młodszy brat, Andrzej Miłosz, późniejszy reżyser dokumentalista, publicysta i tłumacz.
Miłosz studiował na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, najpierw polonistykę na Wydziale Humanistycznym, po krótkim czasie przeniósł się na Wydział Nauk Społecznych, by studiować prawo. Zadebiutował w 1930 na łamach uniwersyteckiego pisma „Alma Mater Vilnensis” wierszami Kompozycja i Podróż. Był członkiem głośnego w Wilnie Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich (AKWW). Ponieważ organizacja ta była programowo apolityczna, jego przyjaciółmi w tamtym czasie byli: komunizujący Teodor Bujnicki, Stefan Jędrychowski, Henryk Chmielewski, przywódca wileńskich narodowców Kazimierz Hałaburda[4]., a także Paweł Jasienica czy znany podróżnik i założyciel AKWW Wacław Korabiewicz. Po wyjściu z AKWW razem z lewicującymi kolegami założył Klub Intelektualistów[5].
Był członkiem grupy poetów Żagary i współtwórcą pisma o tej samej nazwie[6]. Pracował w Polskim Radiu Wilno.
II wojna światowa
Po wybuchu II wojny światowej Miłosz udał się na południe kraju. Gdy 17 września ZSRR zaatakował Polskę poeta znajdował się już w Rumunii. Wojska ZSRR zajęły Wilno, a potem przekazały je Litwinom. Miłosz powrócił do rodzinnego miasta, przyjmując obywatelstwo litewskie. Jednak już 14 czerwca 1940 ZSRR wkroczyło na teren Litwy i rozpoczęła się sowiecka okupacja. Poetą bardzo wstrząsnęły te wydarzenia, co miało odzwierciedlenie w jego poezji. Opuścił Wilno i przeniósł się do okupowanej przez Niemców Warszawy, gdzie pracował jako woźny w Bibliotece Uniwersyteckiej. Uczestniczył w podziemnym życiu literackim, pod pseudonimem Jan Syruć opublikował w 1940 r. tom Wiersze. Po upadku powstania warszawskiego Miłosz znalazł schronienie najpierw w Janisławicach, później w majątku Jerzego Turowicza w Goszycach[7]. W styczniu 1945 roku zamieszkał w Krakowie. Brat Andrzej Miłosz, przebywający w czasie okupacji w Wilnie, także czynnie działał w podziemiu polskim. W 1943 roku Andrzej przemycił do Warszawy ukrytych w ciężarówce Seweryna Trossa i jego żonę. Czesław przyjął Trossów, znalazł im kryjówkę i wsparł finansowo. Pomógł także Żydówkom, Felicji Wołkomińskiej, jej siostrze i bratowej, które zbiegły z Warszawy w przededniu powstania w getcie. Trossowie zginęli w powstaniu warszawskim. Wołkomińska przeżyła i w 1957 roku wyemigrowała do Izraela. Za pomoc udzieloną rodzinie Trossów i Wołkomińskich Czesław i Andrzej Miłoszowie zostali uhonorowani przez Instytut Jad Waszem tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (25 lipca 1989 roku).
Okres powojenny
Andrzej i Czesław Miłoszowie, Światowy Kongres PEN Clubu, Warszawa, 1999
Kraków ul. Bogusławskiego 6 W tej kamienicy, latach 1994-2004 mieszkał Czesław Miłosz.
Tablica pamiątkowa.
Podjął m.in. pracę w dyplomacji komunistycznego rządu Polski w Stanach Zjednoczonych oraz Paryżu, jako attaché kulturalny. W 1951 poprosił o azyl polityczny we Francji, kiedy w trakcie pobytu w Paryżu zdecydował się pojechać do redaktora „Kultury”, Jerzego Giedroycia, prosząc o ukrycie, i zabezpieczenie jego rzeczy do czasu, gdy otrzyma azyl polityczny. Obawiano się bowiem porwania, lub innej formy sabotażu ze strony polskich komunistów. Miłosz mieszkał przez pewien czas w Maisons-Laffitte, co doprowadziło do jego wieloletniej współpracy z tym pismem. Było to jednak powodem skandalu w części polskiej emigracji – przeciwko przyjęciu Miłosza protestowała m.in. redakcja „Wiadomości” Mieczysława Grydzewskiego. Dwa lata później Instytut Literacki Giedroycia wydał Zniewolony umysł (1953) – esej skierowany do polskiej emigracji, mający wyrazić mechanizm myślenia człowieka w demokracjach ludowych. Józef Mackiewicz nazwał ją w londyńskim tygodniku „Wiadomości” „wielkim odpompatycznieniem myśli emigracyjnej”, jak podaje Witold Gombrowicz[8]. W następnych latach Instytut Literacki wydał większość dzieł Miłosza, a sam Jerzy Giedroyc przedstawił jego kandydaturę do Nagrody Nobla.
W 1960 Miłosz przeprowadził się do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał literaturę słowiańską na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, oraz na Harvardzie. Za granicą tworzył głównie poezję, bardzo różnorodną, choć największe uznanie zyskały jego wiersze polityczne (m.in. Który skrzywdziłeś). W PRL oficjalnie uznany za zdrajcę i renegata, został uroczyście potępiony przez Związek Literatów Polskich oraz niektórych autorów (Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego[9], Kazimierza Brandysa[10], Jarosława Iwaszkiewicza i Antoniego Słonimskiego). Do 1980 istniał zapis cenzorski, nie tylko zakazujący publikacji jego utworów, ale nawet wymieniania jego nazwiska (w sytuacjach koniecznych używano np. eufemizmuautor „Ocalenia”; pod nazwiskiem publikowano dokonane przezeń tłumaczenia, m.in. w antologii Poeci języka angielskiego [1969–1974]). Książki Miłosza były drukowane w podziemiu, przemycane z zagranicy, a dla nielicznych dostępne w działach prohibitów bibliotek uniwersyteckich. Miłosza odrzucała również część polskiej emigracji, zarzucająca mu początkowe poparcie dla komunistycznych przemian w Polsce i bolszewizm.
Stosunek władz i środowiska emigracyjnego do Miłosza zaczął się zmieniać po 1980 r., kiedy poeta otrzymał literacką nagrodę Nobla za całokształt twórczości. Rok później przyjechał do kraju, gdzie jego utwory zostały już oficjalnie wydane (choć część z nich ocenzurowano, a część mogła się nadal ukazywać tylko w wydaniach podziemnych). Stały się one natchnieniem dla rozwijającej się opozycji politycznej.
W 1993 r. poeta definitywnie przeprowadził się do Polski, gdzie jako miejsce pobytu wybrał Kraków, jak twierdził „najbardziej zbliżony do Wilna”. Mieszkał w Krakowie, na Stradomiu przy ul. Bogusławskiego 6.
Pierwszą żoną Czesława Miłosza została w 1944[15]Janina z domu Dłuska, primo voto Cękalska. Poślubiła go w styczniu 1944 w Warszawie[15]. Po zakończeniu II wojny światowej wyjechała wraz z mężem do Stanów Zjednoczonych, gdzie mieszkała do końca życia. Po jej śmierci Czesław Miłosz napisał wiersz Na pożegnanie mojej żony Janiny.
Mieli dwóch synów: Anthony’ego (ur. 1947) i Piotra (ur. 1951). Drugą żoną Czesława Miłosza została w 1992 amerykańska historyczka Carol Thigpen-Miłosz. Miłosz przeżył również drugą żonę.
Litewski znaczek pocztowy wydany z okazji 100. rocznicy urodzin Miłosza
Inicjację seksualną przeżył w wieku 15 lub 16 lat, podczas wakacji w Krasnogrudzie, z urodziwą mężatką Ireną, która nudząc się na letnisku spędzała z nim dużo czasu, a wieczorami uczyła tańczyć tango. W okresie studiów romansował m.in. ze studentką polonistyki Klementyną Sołonowicz (później matką Daniela Olbrychskiego), Tolą (którą poznał podczas wakacji przygotowując się do jesiennej sesji poprawkowej), Niką Kłosowską (starszą o dwa lata mężatką, z której powodu gospodyni wypowiedziała mu mieszkanie) oraz studentką Wileńskiego Studium Teatralnego Ireną Górską (później matką aktorów Macieja i Damiana Damięckich)[16].
W okresie paryskim ważną rolę w życiu poety odegrała Jeanne Hersch, obywatelka Szwajcarii polskiego pochodzenia, filozof, później profesor Uniwersytetu Genewskiego. Stała się dla niego ważną partnerką intelektualną, z którą prowadził dysputy światopoglądowe i literackie. Zainspirowała go do napisania powieści na konkurs ogłoszony przez Europejską Fundację Kulturalną. („Zdobycie władzy”), którą przetłumaczyła na język francuski. Miłosz wyprowadził się z siedziby paryskiej „Kultury” i zamieszkał z nią w jednym z paryskich hoteli. Zastanawiał się nawet nad porzuceniem Janki i dzieci. Burzliwy związek z zaborczą Jeanne szybko uległ jednak rozpadowi. Miłosz sprowadził żonę z dziećmi do Francji i zaaprobował postawione przez nią warunki. Ich wieloletni związek usankcjonował ślub kościelny w polskim kościele przy ul. Saint Honoré w Paryżu, zawarty 13 stycznia 1956 r.[17]
Drugą wielką miłością Miłosza była tajemnicza „Ewa”, dziennikarka z Polski, która jesienią 1979 r. w Berkeley przeprowadziła z nim serię wywiadów. Zafascynowany młodszą od siebie o 31 lat dziewczyną, zaproponował jej posadę asystentki. Owocem tego związku był wydany w 1984 r. tom „Nieobjęta ziemia”, który jak wyznał poeta powstał „całkowicie pod znakiem Ewy”, gdyż dzięki niej nastąpiło u niego „jakieś otwarcie na wymiar osobisty ludzkich spraw”. Konstanty Jeleński namawiał nawet przyjaciela na rozwód, ale Miłosz okazał się „absolutnie niezdolny do opuszczenia schorowanej żony”. Związek trwał trzy lata. Partnerka nie zgodziła się na ujawnienie swoich personaliów, choć zdaniem biografów, miłośnicy twórczości poety bez trudu zidentyfikują jej osobę. Zafascynowana jego twórczością opracowywała i redagowała zbiory wierszy poety, tłumaczyła jego utwory na język angielski i wydała o nim książkę[18].
Wiersze Czesława Miłosza są intelektualne, a metafory, jakich używa – sugestywne. Jego twórczość z lat 30., przed II wojną światową jest przesycona katastrofizmem. Dominuje w niej rozmach, metaforyczność, rytmiczność, wizje apokalipsy.
Wiersze pisane podczas wojny nie mają już w sobie tyle patosu. Są znacznie mniej ozdobne. Poeta stawia na komunikatywność wiersza – na zrozumiałość zawartych w nim treści filozoficznych i intelektualnych. Część z tych wierszy poświęca Miłosz okupowanejWarszawie (Miasto, Błądząc), w której spędził prawie cały okres wojny. W twórczości Miłosza przypadającej na okres wojny da się również zauważyć świadome odchodzenie od tematyki wojennej. Znajdziemy wiersze opisujące zwykłe piękno świata, który – mogłoby się wydawać – nigdy nie zaznał wojny. Tak jest w wierszu Piosenka pasterska czy w cyklu Świat (poema naiwne) z 1943 r.
Wprowadził do literatury polskiej nowy gatunek literacki – traktat poetycki (traktat-poemat), który, zdaniem poety, był wymierzony przeciwko nowoczesności rozumianej jako zawężenie i rozszerzał „pojemność” poezji[19]. W zamieszczonym w tomie Światło dzienneTraktacie moralnym piętnuje zanik wartości, krytykuje brak moralności i wskazuje na to, co jego zdaniem należałoby zmienić w ludzkiej mentalności. W 1957 r. napisał Traktat poetycki, ukazujący historię poezji polskiej XX w. W tomie Druga przestrzeń (2002 r.) znalazł się Traktat teologiczny, w którym Miłosz rozważa problem tajemnicy wiary. Wiele utworów Miłosza z późnego okresu twórczości jest przykładem pisarstwa sylwicznego, komponowanego na pograniczu wypowiedzi poetyckiej, eseistycznej i prozatorskiej[20].
Oprócz wielu tomów poezji Czesław Miłosz wydał kilkanaście zbiorów esejów. Najgłośniejszy z nich, tłumaczony na wiele języków Zniewolony umysł – do dziś uważany jest za wybitną próbę naukowej analizy działania propagandy komunistycznej. Inne ważne zbiory to przede wszystkim Ziemia Ulro, Ogród nauk, Widzenia nad zatoka San Francisco.
Miłosz po zerwaniu swoich związków z komunistycznymi władzami wyrażał w swej twórczości niechęć i krytykę w stosunku do PRL, często piętnował polski nacjonalizm, krytykował tradycyjny polski katolicyzm – określając go ciemnogrodem.
Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[21].
Pseudonimy
Naliczono 28 pseudonimów i inicjałów, którymi Miłosz sygnował swoje dzieła[22]: A.L.-wicz, Adrian Zieliński, Aron Pirmas, B.B. Kózka, Bogusław Grodek z Londynu, C.M., czmi, CZMI, czmił, Dr. Adrian Zieliński, Edward Żuliński, J.M., Jan, Jan M. Nowak, Jan Syruć, K., Ks. J. Robak, L. (m), m., M.C., M.K., milcz, N., n.m., Stefan Kunce, Zygmunt Kornaga, Żagarysta.
Poglądy
Filozofia
Miłosz był dobrze oczytany w europejskiej tradycji intelektualnej, a jego utwory często podejmowały dialog z dziełami wybitnych filozofów czy były nimi inspirowane. Wśród filozofów, których wpływ jest najwyraźniejszy można wymienić Heraklita z Efezu (np. cykl Dla Heraklita z tomu Kroniki), Augustyna z Hippony (wielokrotnie wspominany w esejach i wierszach), Jacquesa Maritaina (uczęszczał w Paryżu na jego wykłady, przełożył w 1942 Drogami klęski) czy Martina Heideggera (np. wiersze Esse i Sroczość)[23].
Używki
Czesław Miłosz uważał alkohol i tytoń za niebezpieczne narkotyki. Z trudem po latach odstawił tytoń, alkoholu używał umiarkowanie. Jego zdaniem, w porównaniu z nimi, marihuana jest środkiem dość niewinnym, a zawziętość, z jaką w latach 60. XX wieku zwalczały ją władze Stanów Zjednoczonych, miała cechy obsesyjne. Psychodeliki według poety mogły stanowić zapowiedź masowych, demokratycznych środków przeciwko nudzie. Miłosz uważał psychodeliki za substancje o ogromnym i nieobliczalnym znaczeniu społecznym, porównywalnym z bronią jądrową i podróżami międzyplanetarnymi, i ich upowszechnienie się mogło, jego zdaniem, otworzyć nową erę ludzkości. Nie ma jednak przesłanek świadczących o tym, by poeta kiedykolwiek próbował psychodelików[24].
Gedichte 1933-1981, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1992, 1995 (niem.)
Hymnus o perle, Praga: Mladá Fronta 1992 (czes.)
Tak malo i drugie stihotvoreniâ 1934-1990, Moskva: Vahazar, 1993 (ros.)
Quatro poetas poloneses: Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, Curitiba: Governo do Paraná. Sacretaria de Estado da Cultura, 1994 (portug.)
Facing the river. New poems, Manchester: Carcanet, 1995 (ang.)
Traktáty a přednášky ve verších, Ołomuniec: Votobia, 1996 (czes.)
Rinktiniai eilėraščiai, Vilnius: Baltos Iankos, 1997 (litew.)
Gabe, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998 (niem.)
Selected poems, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998 (ang.)
Così poco, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1999 (wł.)
Vibranì poeziï, L’vìv: Kamenâr, 2000 (ukr.)
A treatise on poetry, New York: The Ecco Press, 2001 (ang.)
Madih al-tair, Damaszek: Dār al Māda, 2001 (arab.)
Mir. Naivnye poemy, Sankt-Petersburg: Institut Adernej Fiziki RAN, 2001 (ros.)
Pameistrys, Vilnius: Baltos Lankos; [Sejny]: Pogranicze, 2002 (litew.)
Głos poety: Czesław Miłosz i inni czytają swoje wiersze, „Zeszyty Literackie” 2002, nr 4 (CD)
Miłosz czyta Mickiewicza, [w:] Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, Kraków 2004 (CD)
Dzieła zebrane
Edycja przygotowana wspólnie przez Wydawnictwo Literackie i Wydawnictwo Znak, opatrzona przypisami i bibliografią, konsultowana z pisarzem, który wiele tomów przejrzał, skorygował i poprzedził „Przypisami po latach”. Stanowi wzorcowe, najbardziej godne zaufania wydanie wszystkich dzieł pisarza.
Kontynenty, Kraków: Znak, 1999
Zdobycie władzy, Kraków: Znak, 1999
Zniewolony umysł, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1999
Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim, Kraków: Znak, 2000
Dolina Issy, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000
Widzenia nad Zatoką San Francisco, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000
Wypisy z ksiąg użytecznych, Kraków: Znak, 2000
Ziemia Ulro, Kraków; Znak, 2000
Abecadło, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001
Prywatne obowiązki, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001
Rodzinna Europa, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001
Rok myśliwego, Kraków: Znak, 2001
Szukanie ojczyzny, Kraków: Znak, 2001
Wiersze, t. 1, Kraków: Znak, 2001
Wiersze, t. 2, Kraków: Znak, 2002
„Podróżny świata”. Rozmowy, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002
Autoportret przekorny, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003
Księgi biblijne, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003
Przygody młodego umysłu. Publicystyka i proza 1931-1939, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003
Wiersze, t. 3, Kraków: Znak, 2003
Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004
Wiersze, t. 4, Kraków: Znak, 2004
Przekłady poetyckie, Kraków: Znak, 2005
Rozmowy polskie 1979–1998, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006
Zaczynając od moich ulic, Kraków: Znak, 2006
Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945-1950, Kraków: Znak, 2007
Legendy nowoczesności, Kraków: Znak, 2009
Wiersze, t. 5, Kraków: Znak, 2009
O podróżach w czasie, Kraków: Znak, 2010
Rozmowy polskie 1999-2004, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010 [wywiady]
Piesek przydrożny, Kraków: Znak, 2011
Spiżarnia literacka, Kraków: Znak, 2011
Jakiegoś to gościa mieliśmy. O Annie Świrszczyńskiej, Kraków: Znak, 2012
1967 Nagroda Literacka im. Mariana Kistera, przyznawana w Nowym Jorku przez Roy Publishers za najlepszy przekład poetycki z polskiego na angielski i z angielskiego na polski
1978 Nagroda Berkeley Citation, równoznaczna z doktoratem honorowym Uniwersytetu Kalifornijskiego, najwyższe odznaczenie Uniwersytetu Kalifornijskiego
1979 Nagroda literacka im. Zygmunta Hertza za tłumaczenie „Księgi Psalmów”
1980 (9 X) Nagroda Nobla w dziedzinie literatury za całokształt twórczości (…który z bezkompromisową przenikliwością opisuje zagrożoną egzystencję w świecie pełnym silnych konfliktów.”)
1981 (8 VI) Legitymacja związkowa Związku Literatów Polskich, z którego szeregów został usunięty po 1951 r.
1981 Doktorat honoris causa KUL, Medal „Czesław Miłosz Poeta Polski – Laureat Nagrody Nobla 1980”
2000 Nagroda miesięcznika „Odra” za tom poezji To („wybitne, przejmujące prawdą refleksji i olśniewające urodą języka liryczne dzieło”) oraz Śląski Wawrzyn Literacki za ten sam zbiór wierszy
2001 Tytuł honorowego obywatela miasta Wilna
2001 (21 VI) Medal 600-lecia Odnowienia Akademii Krakowskiej
2002 Nagroda Obojga Narodów, przyznawana przez Zgromadzenie Poselskie Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej (wraz z Tomasem Venclovą)
2002 Honorowy członek The Lithuanian’s Writers Union (Związek Pisarzy Litewskich)[29].
Upamiętnienie
Poeta Janusz Szuber zadedykował Czesławowi Miłoszowi wiersz pt. Pianie kogutów, wydany w tomikach poezji pt. Biedronka na śniegu z 2000[30] i pt. Pianie kogutów z 2008[31] oraz napisał wiersze pt. Czesławowi Miłoszowi z urodzinowym pokłonem, opublikowany w tomiku poezji pt. Las w lustrach / Forest in the Mirrors z 2001[32], pt. Miłosz, opublikowany w tomiku poezji pt. Czerteż z 2006[33] i pt. Na marginesie „Wierszy ostatnich” Czesława Miłosza, opublikowany w tomiku poezji pt. Wpis do ksiąg wieczystych z 2009[34].
12 sierpnia 2011 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety upamiętniające Czesława Miłosza, o nominałach: 200 złotych wykonana stemplem lustrzanym w złocie; 10 złotych wykonana stemplem lustrzanym w srebrze; 2 złote wykonaną stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold[37].
Przy wejściu do kawiarni Nowa Prowincja w Krakowie od marca 2014 znajduje się Domofon poezji, na którym można odtworzyć nagranie poety czytającego własny wiersz[41][42][43].
↑[1]
Maciej Urbanowski, „Nie ujrzę płomiennych piasków wyssanej przez słonce Sahary”. Szkic do portretu Kazimierza Hałaburdy, „Pamiętnik Literacki” 1996, nr 3, s. 131-153
↑A. Srebrakowski, Wileńscy „Włóczędzy”, Wrocław 1997, s.15; Patrz także: B. Tarnowska, „A krain tośmy co niemiara zjeździli...”. Żagaryści w Akademickim Klubie Włóczęgów Wileńskich [w:] Żagary - środowisko kulturowe grupy literackiej, pod red. T. Bujnickiego i J. Fazana, Kraków 2009, s. 64-81; B. Tarnowska, Pamięć nieobecnych. (Legenda Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich w twórczości Czesława Miłosza) [w:] Życie literackie Wilna i Wileńszczyzny w XIX i XX wieku, pod red. T. Bujnickiego i A. Romanowskiego, Kraków 2000, s. 229-240
↑W. P. Szymański, „Żagary” i żagaryści [w:] idem, Z dziejów czasopism literackich w dwudziestoleciu międzywojennym, Kraków 1970, s. 79-102
↑Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 28.
↑A. Kosińska, J. Błach, K. Kasperek, Czesław Miłosz. Bibliografia druków zwartych, Kraków – Warszawa 2009, s. 786.
↑WiesławW.FelskiWiesławW., Miłosz Czesław, [w:] AndrzejA.Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 162-165.
↑Wydane pod pseudonimem Jan Syruć jako maszynopis powielany w nakładzie 46 egzemplarzy, pod fikcyjnym adresem wydawniczym: Bibljoteka [!] rękopisów wydawnictwa „Brzask”, Lwów 1939.
↑Fragmenty komedii Szekspira przełożonej przez Miłosza w 1943 r. na zlecenie Podziemnej Rady Teatralnej ukazały się w antologii Poeci języka angielskiego, t. 2, Warszawa 1971, całość w wyborze sztuk Szekspira Dwanaście dramatów, t. 2, Warszawa 1999.
↑J. Szymik, Miłosz Czesław, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 12, Lublin 2008, łamy 1116-1117; A. Kosińska, J. Błach, K. Kasperek, Czesław Miłosz. Bibliografia druków zwartych, Kraków – Warszawa, 2009, s. XXXV-LXV; A. Zawada, Miłosz, Wrocław 1996, s. 254–257.
↑Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 października 2010 r. w sprawie ustanowienia roku 2011 Rokiem Czesława Miłosza (M.P. z 2010 r. nr 74, poz. 929).
Agnieszka Kosińska, Jacek Błach, Kamil Kasperek, Czesław Miłosz. Bibliografia druków zwartych, Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne – Oficyna Wydawnicza AFM; Warszawa: Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literatura Polską. Oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, 2009, ISBN 978-83-7571-064-9, ISBN 978-83-89378-37-8.
Zdzisław Łapiński, Wstęp, [w:] Czesław Miłosz, Poezje wybrane, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2013 (Biblioteka Narodowa. Seria 1; nr 320), ISBN 978-83-61056-46-1.
Kamil Sipowicz, Encyklopedia polskiej psychodelii. Od Mickiewicza do Masłowskiej, od Witkacego do street artu, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013 (rozdz. Widzenie znad zatoki San Francisco Czesława Miłosza), ISBN 978-83-62467-88-4.
Andrzej Zawada, Miłosz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1966 (A to Polska Właśnie), ISBN 83-7023-564-6.
BarbaraB.Gruszka-ZychBarbaraB., Mój Poeta – osobiste wspomnienia o Czesławie Miłoszu, Katowice: VIDEOGRAF II, 2007, ISBN 978-83-7183-499-8, OCLC176983074.
Miłosz – w stulecie urodzin numer czasopisma Postscriptum Polonistyczne (1 (7)/ 2001) poświęcony Czesławowi Miłoszowi