Butelka zapalająca

Butelka zapalająca (pot. koktajl Mołotowa) – rodzaj prymitywnego ręcznego granatu zapalającego w formie szklanej butelki wypełnionej łatwopalną cieczą. Broń ta charakteryzuje się znaczną prostotą konstrukcji, co umożliwia jej łatwą produkcję nawet w warunkach domowych. Jednocześnie jest też wysoce podatna na uszkodzenia i niekontrolowany zapłon, stanowiąc poważne zagrożenie dla miotającego.

Etymologia

Popularnie butelki zapalające nazywa się „koktajlami Mołotowa”, co nawiązuje do postaci ministra spraw zagranicznych ZSRR Wieczysława Mołotowa, jednak etymologia tej nazwy do dziś pozostaje niepewna. Najczęściej jej powstanie przypisuje się żołnierzom fińskim, którzy masowo wykorzystywali je przeciwko radzieckim czołgom w trakcie wojny zimowej (1939-1940), co miało mieć zabarwienie sarkastyczne^[1]. Jednakże nazwa ta może wiązać się również z rozporządzeniem Państwowego Komitetu Obrony ZSRR z 7 lipca 1941 roku O przeciwpancernych granatach zapalających, które podpisane zostało przez Mołotowa zatwierdzającego w ten sposób masową produkcję butelek zapalających w tym państwie^[2][3].

Budowa i sposób użycia

Zobacz galerię związaną z tematem: Butelka zapalająca

Koktajl Mołotowa składa się z cienkościennej szklanej butelki wypełnionej łatwopalną cieczą, stanowiącą materiał zapalający, do której przymocowany jest zapalnik. Zapłon cieczy następuje po stłuczeniu butelki (w zamyśle – przy trafieniu w cel) w wyniku bezpośredniego kontaktu cieczy z zapalnikiem.

Materiał zapalający

Materiał zapalający wypełnia butelkę zazwyczaj w 2/3 jej objętości co ułatwia jej stłuczenie (w przeciwieństwie do pełnej butelki).

W najbardziej prymitywnej wersji materiał stanowi jednorodna łatwopalna substancja (np. benzyna, ropa naftowa, nafta, denaturat), jednak taki materiał cechuje się niską efektywnością. Znacznie lepsze efekty uzyskiwane są poprzez stosowanie odpowiednich mieszanek przykładowo benzyny z olejem w stosunku 2:3 (patrz: napalm). W takim wypadku benzyna stanowi substancję łatwo ulegającą zapłonowi, olej natomiast przedłuża spalanie i ogranicza spływanie cieczy z celu, powodując większe zniszczenia. Do popularnych składów mieszanki zwiększających jej efektywność zalicza się przykładowo oleje jadalne, smołę, kleje kauczukowe, polistyren (styropian)^[2].

W radzieckich butelkach zapalających produkowanych w czasie II wojny światowej stosowano niekiedy specjalną substancję „KS”, składającą się z białego fosforu rozpuszczonego w dwusiarczku węgla w proporcjach 4:1. Mieszanką tą wypełniano butelki z ciemnego szkła (najczęściej po piwie), uprzednio wlewając do nich płyn stanowiący warstwę izolacyjną, a dopiero pod niego wtłaczając „KS”, pozostawiając kilka centymetrów wolnej przestrzeni. Butelki następnie zamykano gumowymi korkami i zabezpieczano drutem i taśmą izolacyjną. Pakowano je w drewniane skrzynie i zasypywano ziemią, by zabezpieczyć przed stłuczeniem w czasie transportu. Mieszanka ta zapalała się samoczynnie po kontakcie z montowanym na butelce zapalnikiem chemicznym, co nie wymagało użycia otwartego ognia^[2].

Zapalnik

W najbardziej prymitywnej wersji zapalnik koktajlu Mołotowa stanowi zwitek tkaniny czopujący jej szyjkę i stanowiący rodzaj podpalanego lontu^[2]. Jest to najpowszechniejszy ze względu na swą prostotę rodzaj zapalnika, jednak stwarza on bardzo duże niebezpieczeństwo dla miotającego, ponieważ nie zatyka szczelnie butelki. W takim przypadku istnieje duże prawdopodobieństwo, że przy przechyleniu butelki wypłynie więcej paliwa, niż jest w stanie wchłonąć materiał i dojdzie do zwilżenia zewnętrznych ścian butelki, co przy próbie zapalenia lontu może zainicjować niekontrolowany zapłon całej butelki w rękach miotającego.

• 

  Najprymitywniejszy typ butelki zapalającej z zapalnikiem w postaci lontu z tkaniny wetkniętej w szyjkę

Prawidłowo wykonany koktajl Mołotowa powinien mieć szczelną zatyczkę butelki (np. korek, nakrętkę) i lont przywiązany zewnętrznie do jej szyjki. W takim wypadku lont (w postaci tkaniny) musi jednak zostać zwilżony paliwem przed jego odpaleniem. Zamiast zwitka tkaniny możliwe jest jednak stosowanie jako lontu dużo praktyczniejszego tamponu zawiniętego szczelnie w folię. Takie rozwiązanie eliminuje konieczność zwilżania lontu tuż przed użyciem, gdyż można to uczynić już podczas produkcji, zaś właściwości chłonne tamponu i folia zapobiegają odparowywaniu mieszanki z lontu.

Jako skuteczny zapalnik stosowano również przywiązywane do butelki zapałki sztormowe, nie wymagające używania źródła otwartego ognia do odpalenia.

• 

  Szwedzka wojskowa butelka zapalająca Brännflaska m/40 z zapalnikiem w postaci zapałek sztormowych

Specjalny typ stanowią zapalniki chemiczne mocowane na zewnątrz szczelnie zamkniętej butelki, wchodzące po jej stłuczeniu w reakcję z materiałem zapalającym, inicjując samozapłon. Nie wymagają one wcześniejszego podpalenia zapalnika^[2].

Sposób użycia

W zdecydowanej większości przypadków butelki zapalające miotane są ręcznie. Jednak w niektórych przypadkach konstruowano dla nich prowizoryczne „granatniki” w postaci sprężynowych katapult umożliwiających miotanie pocisków na większe odległości, czego przykładem mogą być konstrukcje tworzone przez powstańców warszawskich.

• 

  Katapulta do miotania butelek zapalających z okresu powstania warszawskiego

Historia

Pierwsze udokumentowane przypadki użycia butelek zapalających zanotowano w czasie hiszpańskiej wojny domowej. Posłużyli się nimi marokańscy regulares przeciwko republikańskim czołgom T-26 w bitwie pod Sesena we wrześniu 1936 r. niszcząc trzy i uszkadzając kolejne trzy maszyny^[4]. Broń zyskała na popularności i do końca wojny używana była przez obie strony konfliktu.

Ze względu na prostotę produkcji butelki zapalające były sporadycznie wykorzystywane jako prowizoryczna broń przeciwpancerna w trakcie kolejnych konfliktów. Przykładowo przeciwko Armii Czerwonej wykorzystywała je Cesarska Armia Japońska w starciach nad jeziorem Chasan w 1938 r. i nad rzeką Chałchin-Goł w 1939 r.^[5], a także Polacy podczas obrony Grodna w 1939 r.^[6] i Finowie w trakcie wojny zimowej^[1].

Zalety tej broni zostały również dostrzeżone przez Armię Czerwoną, cierpiącą na poważne braki ręcznej broni przeciwpancernej, co poskutkowało przyjęciem 7 lipca 1941 r. rozporządzenia zatwierdzającego masową produkcję butelek zapalających^[2].

Oryginalnym rosyjskim pomysłem, oprócz wykorzystywania tej broni do zwalczania pojazdów pancernych, było tworzenie z nich pól minowych (np. pod Stalingradem ułożono 30 pól z łącznie 200 tys. butelek). Było to możliwe dzięki zastosowaniu specjalnego składu mieszanki zapalającej reagującej w momencie stłuczenia z przymocowanym do butelki zapalnikiem chemicznym. W takim wypadku kilka butelek zakopywano jedna na drugiej, na wierzchu umieszczając kamień, który ułatwiał stłuczenie konstrukcji w momencie nastąpienia bądź najechania na niego^[2].

Butelki zapalające były jednak bronią prowizoryczną, cechującą się ograniczoną skutecznością, niebezpieczną w użyciu i ustępującą pod każdym względem granatnikom i granatom przeciwpancernym. Stosowane były więc przede wszystkim jako broń doraźna tam, gdzie brakowało broni specjalistycznej, bądź przez oddziały nieregularne, nie mające do takiej broni dostępu. Za przykład może tu posłużyć masowe wykorzystywanie butelek przez żołnierzy Armii Krajowej w trakcie powstania warszawskiego (1944) ze względu na bardzo ograniczone ilości broni przeciwpancernej (zdobycznej bądź pochodzącej ze zrzutów).

Ze względu na prostotę produkcji butelki zapalające stanowiły często popularną broń wykorzystywaną przez cywili zarówno w trakcie konfliktów zbrojnych, jak i podczas demonstracji i zamieszek. Współcześnie koktajle Mołotowa były wykorzystywane m.in. na Białorusi w latach 2020 i 2021 podczas walk z OMON-em wysłanym do stłumienia demonstracji wymierzonych przeciwko prezydentowi Aleksandrowi Łukaszence^[7]. Również w 2021 roku zostały użyte w Belfaście podczas starć między zwolennikami przynależności Irlandii Północnej do korony brytyjskiej, a zwolennikami zjednoczenia z Republiką Irlandii^[8]. W 2022 roku ludność cywilna Ukrainy wykorzystywała tę broń przeciwko żołnierzom rosyjskim w czasie rosyjskiej inwazji na Ukrainę^[9].

Historyczne opisy wykonywania butelek zapalających

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Komornicki: Na barykadach Warszawy: Pamiętnik z powstania 1944. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
• Adam Kaczyński. Wybuchowy koktajl. „Polska Zbrojna”, 26 września 2011. Warszawa: Wojskowy Instytut Wydawniczy. ISSN 0867-4523.