Spaanse griep

Spaanse griep
Een militair hospitaal tijdens de Spaanse griep in Camp Funston bij Manhattan, Kansas
Ziekte	Griep
Virusstam	Stammen van A/H1N1
Locatie	Wereldwijd
Eerste besmetting	Onbekend
Datum eerste besmetting	Februari 1918
Datum laatste besmetting	April 1920
Bevestigde besmettingen	500 miljoen (schatting)
Overleden	17 tot 100 miljoen (schatting)
Portaal    Geneeskunde

De Spaanse griep was een grieppandemie in de jaren 1918-1919. Deze wereldwijde epidemie eiste naar schatting 20 tot 100 miljoen levens, een aantal dat het totale dodental van de Eerste Wereldoorlog ruimschoots overtreft.^[1][2][3] Het virus dat de Spaanse griep veroorzaakte was van het type H1N1. In Nederland stierven 38.000 mensen, in België schat men het aantal tussen 30.000 en 80.000 dodelijke slachtoffers.^[4]

De Spaanse griep begon met hoge koorts, hoesten, spierpijn en keelpijn, gevolgd door extreme moeheid en flauwten. Men verloor zoveel energie dat men niet meer kon eten en drinken. De ademhaling werd steeds moeilijker en binnen enkele dagen trad de dood in. De Spaanse griep had de opmerkelijke eigenschap om jonge volwassenen te treffen. Dit in tegenstelling tot gangbare griepepidemieën, waarbij met name kinderen en bejaarden de ziekte krijgen en laatstgenoemden de grootste risico’s lopen.^[5]

Geschiedenis

Naamgeving

Ondanks de naam ligt de oorsprong van deze ziekte naar alle waarschijnlijkheid niet in Spanje. Het is niet bekend waar de pandemie begon. De Verenigde Staten, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en China, alsook andere landen worden in verscheidene studies als mogelijk land van origine genoemd.^[6][7]

Een van de theorieën situeert het begin van de Spaanse griep in Haskell County (Kansas). Hier brak in januari 1918 een griepepidemie uit die niet ouderen en kinderen trof, maar jongvolwassenen. In februari viel een aantal doden. Een plaatselijke arts stuurde een beschrijving naar de US Public Health Service's Academic Journal, die haar op 5 april publiceerde. De epidemie was eind februari weer even plotseling verdwenen als ze was gekomen. Voor militaire dienst opgeroepen jongemannen uit de streek hadden zich gemeld bij Camp Funston op Fort Riley. Daar brak toen de ziekte uit, als eerste bij een legerkok op 4 maart. Troepentransporten naar Europa zorgden voor verdere verspreiding.

Het werd Spaanse griep genoemd, omdat kranten in Spanje, een neutraal land in de Eerste Wereldoorlog, er het eerst over berichtten. In Spanje, waar geen oorlogscensuur bij de media heerste, sloegen de kranten groot alarm toen verschillende mensen aan het virus stierven. De dood trad in na enkele dagen van koortsaanvallen die aan griep deden denken. Zo kreeg het virus zijn nogal misleidende naam.

Verspreiding

In augustus 1918 had de helft van de 2 miljoen ^[8] Amerikaanse soldaten in Europa de ziekte: 43.000 man overleefden het niet. (Dit is bijna de helft van het aantal Amerikanen dat in Europa stierf; aan het front vielen ruim 50.000 man.) De ziekte sloeg snel over naar andere legerkorpsen, ook de Duitse.

Toen overwinnaars en verslagenen naar huis terugkeerden verspreidde het virus zich over de wereld. In de Verenigde Staten stierven op een bevolking van naar schatting 103 miljoen 675.000 mensen, in Frankrijk met 39 miljoen inwoners 200.000, in Engeland (43 miljoen inwoners) 200.000, in België (acht miljoen inwoners) vielen naar schatting 30.000 a 80.000 griepslachtoffers,^[9] in Nederland stierven meer dan 38.000 van de zeven miljoen inwoners.^[10] Al bij al lijkt het erop dat een derde van de toenmalige wereldbevolking besmet raakte, in totaal een half miljard mensen van de geschatte 1,8 miljard. De meest voorzichtige schattingen komen op 20 tot 40 miljoen doden. En net zo snel als het kwam, verdween het virus ook weer: eind 1919 was het voorbij. Alleen Australië heeft de ziekte tijdelijk buiten de deur kunnen houden door het instellen van een strikte maritieme quarantaine.^[11] In 1919 brak de pandemie ook in Australië uit en ondanks de maatregelen de verspreiding te beperken, werd 40% van de bevolking ziek en stierven 15.000 mensen. De ziekte was in de tussentijd tot een mildere vorm geëvolueerd en buiten Australië was bijna iedereen immuun geworden, waardoor de pandemie uitstierf.

Nederland

Het officiële aantal slachtoffers van de griep in Nederland in 1918 was 17.396, in 1919 was dat 1550 en in 1920 lag het op 2454.^[12][13] Volgens het CBS zijn in Nederland zo'n 38.000 personen aan deze pandemie en bijbehorende complicaties als longontsteking gestorven, bijna 4 op de 1000 inwoners.^[14] Het sterftecijfer schoot in 1918 omhoog van 13,12 in 1917 naar 17,10 per 1000 inwoners.^[15] Verhoudingsgewijs vielen de meeste griepslachtoffers in de provincie Drenthe 67,92 per 10.000, bijna 2,5 maal zo hoog als het gehele land.^[16] De oorzaak daarvan was mogelijk dat de griep over de oostgrens het land binnenkwam.

Nederlands-Indië

In de voormalig Nederlandse kolonie Nederlands-Indië eiste de Spaanse griep veel slachtoffers. Daar vielen alleen al in november 1918 486.000 doden, terwijl het sterftecijfer in heel 1917 70.000 bedroeg. De krant Het Volk meldde op 20 december 1918 dat er alleen al op Java een miljoen personen waren overleden.^[17] In Nederlands-Indië vielen in totaal 1,5 miljoen slachtoffers te betreuren op een geschatte bevolking van 52 miljoen inwoners. Indonesisch onderzoek uit 2012 op basis van volkstellingen komt uit op een beduidend hogere schatting; een verlies van bevolkingsgroei van meer dan vier miljoen mensen op het eiland Java alleen.^[18]

Andere landen

In koloniaal India stierven 12-13 miljoen mensen op een totale bevolking van ongeveer 300 miljoen.^[19] De Spaanse griep werd Bombay Fever genoemd.^[20]

In Japan stierven 450.000 mensen.^[21] Japan had 57 miljoen inwoners.

De oversterfte in Spanje wordt berekend op 400.000 op 21 miljoen mensen, Duitsland 400.000 op 62 miljoen, Italie 550.000 op 36 miljoen, koninkrijk Portugal 130.000 op 6 miljoen.^[22] In Keizerrijk Oostenrijk wordt de sterfte aan de Spaanse griep berekend op 250.000 doden op 51 miljoen inwoners.^[23]

In Rusland woedde tussen 1914 en 1922 een burgeroorlog die naar schatting 18 miljoen van de 150 miljoen inwoners het leven kostte door oorlogsgeweld, honger en epidemieën zoals cholera, vlektyfus en Spaanse griep. Het precieze aantal dat aan de laatst genoemde ziekte stierf is niet bekend.^[24][25]

In China (400 miljoen inwoners) was de Spaanse griep veelvuldig aanwezig maar beduidend minder dodelijk, in Shanghai zijn minder dan 1000 doden en in Hong Kong minder dan 1500 gerapporteerd.^[26]

Risicogroep

Het meest bevreemdend van de Spaanse griep was de groep mensen waarin de mortaliteit het hoogst was. De gangbare risicogroepen bij de jaarlijkse "gewone" griepgolven zijn bejaarden en jonge kinderen met hartstoornissen. Van deze groepen vormen de bejaarden verreweg de grootste risicogroep, waarbij het sterftecijfer als gevolg van de griep het hoogst is. Zuigelingen en peuters tot en met 4 jaar hebben over het algemeen nog antilichamen (immuniteit) meegekregen van de moeder, voornamelijk door borstvoeding. De Spaanse griep had de hoogste mortaliteit echter in de leeftijdsgroep 14- tot 21-jarigen. Na onderzoek van de longen van personen die aan de Spaanse griep zijn gestorven en in Alaska zijn begraven, is het virus nagemaakt. Hieruit bleek dat de griep vooral mensen in de leeftijdsgroep 20 tot 40 jaar trof, die normaliter het sterkste immuunsysteem hebben. Het kan daarom zijn, dat de sterfte veroorzaakt wordt door een te sterke reactie van het immuunsysteem (cytokinestorm).

Amerikaans onderzoek wijst op comorbiteit met de toen vaak voorkomende ziekte tuberculose. Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het hoge sterftecijfer onder volwassenen. Tuberculose is een ziekte van volwassenen en geen ouderdomsziekte.^[27]

Oorsprong

Er bestaan ten minste drie theorieën over de oorsprong van het virus.

Sommige onderzoekers nemen aan dat de oorzaak van de griep een gemuteerd varkensvirus uit China was, dat misschien via Chinese spoorwegarbeiders in de VS belandde.

Een tweede theorie is dat het vogelvirus spontaan muteerde in Fort Riley, Kansas. In dit fort fokte men kippen en varkens voor eigen gebruik. Een kok zou besmet kunnen zijn geraakt met het virus, dat vanuit de kippen via de varkens dus bij de mens aankwam. Door mutatie was het virus in staat om besmetting van mens tot mens tot stand te brengen.

Volgens een derde theorie zou deze griep mogelijk voor het eerst zijn waargenomen in een Brits legerhospitaal in het Noord-Franse Étaples, waar artsen vanaf eind 1916 een uitbraak van 'etterige bronchitis' constateerden. Vrijwel tegelijkertijd werden deze verschijnselen ook gesignaleerd bij een legeronderdeel in het Zuid-Engelse Aldershot.^[6]

In september 2005 zijn microbiologen van het US Armed Forces Institute for Pathology erin geslaagd om het virus na te maken. Het onderzoek was gebaseerd op viraal RNA uit de long van een soldaat die in 1918 was gestorven. De eiwitmantel van het virus had een structuur met als type H1N1.

Impact

Economisch

De Spaanse griep maakte dat in Verenigde Staten veel bedrijven in de ontspannings- en dienstensector verlies leden, terwijl in de gezondheidszorg extra winsten werden gemaakt. Historicus Nancy Bristow stelt dat de pandemie, samen met het stijgend aantal vrouwen dat hoger onderwijs volgde, bijdroeg aan het imago van vrouwen in de verpleging. Deels was dit volgens haar het gevolg van het feit dat de artsen, overwegend mannen, bij het inperken en voorkomen van de ziekte faalden. Verplegend personeel, voornamelijk vrouwen, werden gewaardeerd vanwege de zorg voor de patiënten. Aan het feit dat het verplegen ook risico's van verspreiding van de ziekte met zich meebracht werd weinig aandacht geschonken.^[28]

Een studie uit 2020 toonde aan dat steden uit de VS die op tijd uitgebreide maatregelen invoerden (quarantaine enz.) hierdoor geen economisch nadeel ondervonden,^[29] vergeleken met steden die de maatregelen later of helemaal niet invoerden.^[30]

Cultureel

De Spaanse griep drong niet ver door in de kunstwereld. Na de gruweldaden van de Eerste Wereldoorlog wilde men weer terug naar het normale leven en niet geconfronteerd worden met dood en verderf.^[31]

Er werden voornamelijk strips voor in de kranten gemaakt, die als doel hadden een bewustzijn te creëren over de gevolgen van de Spaanse griep.^[32] Ook werden er humoristische strips gemaakt als lichtpuntje in donkere tijden.

Enkele prominente namen in de kunstwereld zijn overleden aan de Spaanse griep. Gustav Klimt en Egon Schiele zijn beiden gestorven aan de Spaanse griep en maakte hiermee een abrupt einde aan de Weense Secessie; een plaatselijke variant van de Jugendstil.^[33]

Kunst

Kunstenaar Egon Schiele en zijn zwangere vrouw overleden 3 dagen na elkaar als gevolg van de Spaanse griep en hebben hun eerste kind nooit ontmoet. Voor zijn dood was Schiele bezig met het schilderij De Familie, die nog altijd onvoltooid is. Afgebeeld is het gezin zelf inclusief hun ongeboren kind.^[32]

Net als Schiele overleed de Franse dichter, kunstcriticus en kubist Guillaume Apollinaire aan het virus.^[34]

De Oostenrijkse kunstenaar Gustav Klimt kreeg in 1918 ook te maken met de Spaanse griep.^[33] Er volgde een longontsteking, die hem uiteindelijk fataal werd. Egon Schiele tekende Klimt op zijn sterfbed. In deze tekening is Klimt zichtbaar afgepeigerd.

Edvard Munch was een van de weinige kunstenaars die de Spaanse griep had en daarover heeft geschilderd. Hij was een gezonde 56-jarige man, hierdoor overleefde hij het voorval en was geïnspireerd om de effecten van de Spaanse griep af te beelden die hij had ervaren.^[35] Dit deed hij in twee zelfportretten.^[35] In zijn zelfportret Self-portrait after the spanish flu uit 1918 beeldt Munch zichzelf af als een zieke en zwakke man in zijn kamer.^[31] Hij ontmoet de blik van de kijker, zittend in een donker gewaad met verdunnend haar en een bleek gezicht. De neus, oren en mond zijn nog maar net zichtbaar.^[31] De zelfportretten behoren tot zijn laatste werken.

Design

De kunstenaars Marcel Breuer en Paul Klee, aanhangers van het Bauhaus hadden in hun tijd te maken met de Spaanse griep. Zo ontwierp Breuer designs die toekomstige uitbraken zouden moeten tegengaan. Er was behoefte aan meubels die makkelijk schoon te maken waren. Hiervoor werden materialen zoals hout en staal gebruikt, in plaats van stof.^[36] Paul Klee is een van de weinige personen die besmet raakte met het virus en het overleefde. Hij schreef in zijn dagboek: I have clearly had influenza; the day before yesterday I had a fever and cough. But after a delirious night I was back to good health. It obviously wanted to break out but was not able to do so.^[37]

Trivia

• In Duitsland werd de ziekte aanvankelijk de Vlaamse griep genoemd.
• In de roman Frank van Wezels roemruchte jaren van A.M. de Jong over de mobilisatie van het Nederlandse leger tussen 1914-1918, werd door de hoofdpersoon de Spaanse griep bestreden met de alcoholhoudende drank jenever.
• Beroemdheden die stierven aan de ziekte, waren onder anderen Max Weber, Gustav Klimt, Egon Schiele en Guillaume Apollinaire.

Literatuur

• Laura Spinney, De Spaanse griep. Hoe de pandemie van 1918 de wereld veranderde, 2018, ISBN 9029519746 (orig. Engels: Pale Rider. The Spanish Flu of 1918 and How it Changed the World, 2017)

Bronnen, noten en/of referenties ↑ Niall P.A.S. Johnson, Juergen D. Mueller: Updating the Accounts: Global Mortality of the 1918-1920 "Spanish" Influenza Pandemic. Bulletin of the History of Medicine Volume 76, Number 1, Spring 2002, S. 105–115 ↑ Spencer Tucker (red.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Uitgeverij ABC-Clio, Santa Barbara, 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 273 ↑ Willmott, H.P., World War I, New York: Dorling Kindersley, 2003, ISBN 0-7894-9627-5, OCLC 52541937, p. 307 ↑ Isabelle Devos: 'De Spaanse Griep in België: 20.000 of 282.165 doden?'[blogpost]. www.Queteletcenter.ugent.be. April 2020 ↑ Mysterie van de Spaanse Griep opgelost (NPO Wetenschap, 29 april 2004) ↑ a b Michael Worobey, Jim Cox, Douglas Gill, 'The origins of the great pandemic', in: Evolution, Medicine, and Public Health, Volume 2019, Issue 1, 2019, p. 18–25 ↑ 'Influenza pandemic of 1918–19', in: Encyclopædia Britannica (artikel is op het moment van raadpleging voor het laatst bijgewerkt d.d. 20 maart 2020) ↑ First U.S. troops arrive in France, History, bezocht 2 Jan 2021 ↑ Isabelle Devos, De Spaanse Griep in België: 20.000 of 282.165 doden?. Geraadpleegd op april 2020. ↑ De Spaanse griep leek eerst zo mild NRC dd 23-03-2018 ↑ 1919: Influenza pandemic reaches Australia ↑ CBS Doodsoorzaken vanaf 1900, Griep ↑ Statistiek van de sterftecijfers 1918, Spaanse Griep ↑ (nl) Van de Wijdeven, Ivo, De Spaanse griep in Nederland. Historisch Nieuwsblad (14 april 2020). Geraadpleegd op 10 augustus 2020. ↑ Statistiek van de sterftecijfers 1918, sterfgevallen per 1000 inwoners ↑ Statistiek van de sterftecijfers 1918, p. xxv-xxvi sterfgevallen per 10.000 inwoners ↑ Het Volk 20 december 1918, Spaanse Griep op Java 1 miljoen doden ↑ Mortality from the influenza pandemic of 1918–19 in Indonesia, Siddharth Chandra, Population Studies Volume 67, Issue 223 Jan 2013 ↑ 1918 flu pandemic killed 12 million Indians, and British overlords' indifference strengthened the anti-colonial movement, Maura Chhun, Metropolitan State University, theconversation.com April 17 2020 ↑ Bombay Fever/Spanish FLU: Public health and native press in Colonial Bombay, 1918–19; Madhu Singh; October 29 2020; South Asia Research ↑ How the Spanish flu of 1918-20 ravaged Japan, Mei 6 2020, japantoday.com ↑ Mortality burden of the 1918-1919 influenza pandemic in Europe, Juni 2009, Influenza and Other Respiratory Viruses 3(3):99-106 ↑ War Losses (Austria-Hungary), encyclopedia.1914-1918-online.net, Anatol Schmied-Kowarzik, 16 September 2016 ↑ War Losses (Russian Empire), encyclopedia.1914-1918-online.net, 05 July 2018 ↑ Famine and epidemic crises in Russia, 1918-1922 : the case of Saratov, Stephen G. Wheatcroft, Annales de Démographie Historique, Année 1984 1983 pp. 329-352 ↑ What happened in China during the 1918 influenza pandemic?, K.F. Cheng, P.C. Leung, International Journal of Infectious Diseases, Volume 11, Issue 4 p360-364, 2007 ISSN 1201-9712 ↑ The 1918 Influenza Epidemic's Effects on Sex Differentials in Mortality in the United States, Andrew Noymer and Michel Garenne, Population and Development Review, 2000; 26(3): 565–581 ↑ Lindley, Robin, The Forgotten American Pandemic: Historian Dr. Nancy K. Bristow on the Influenza Epidemic of 1918. hnn.us. Gearchiveerd op 8 August 2014. Geraadpleegd op 4 August 2014. ↑ (en) What can the Spanish Flu teach us about the COVID-19 pandemic?. World Economic Forum (2 april 2020). ↑ (en) (2020). Pandemics Depress the Economy, Public Health Interventions Do Not: Evidence from the 1918 Flu. SSRN Working Paper Series. ISSN:1556-5068. DOI: 10.2139/ssrn.3561560. ↑ a b c Gorrini, I., Pezzoni, B. (2019). Spanish Flu ended a century ago: References in historiography and art. Medicina Historica 3 vol 2 ↑ a b (en) Aubrey Knox, Aubrey Knox, The Spanish Influenza Transformed Everyday Life. But Artists Struggled to Visualize Its Impact. ARTnews.com (12 mei 2020). Geraadpleegd op 14 januari 2021. ↑ a b (nl) Jeroen de Baaij, Kunstenaarsherinneringen aan de Spaanse Griep. //Vensters (22 maart 2020). Geraadpleegd op 14 januari 2021. ↑ (en) The 1918 Spanish Flu Wreaked Havoc on Nearly Every Country on Earth. So Why Didn't More Artists Respond to It in Their Work?. artnet News (16 april 2020). Geraadpleegd op 14 januari 2021. ↑ a b Goldstein, J. I. (2020). The Spanish Flu 1918 and the COVID-19 Disease: The Art of Remembering and Foreshadowing Pandemics. Cell Press 183 vol 2 ↑ (en) High Museum of Art, Looking Back on Artistic Achievements amid the 1918 Spanish Flu Pandemic. Medium (10 april 2020). Geraadpleegd op 14 januari 2021. ↑ (nl) H. Suter, Paul Klee and His illness. Karger Medical and Scientific Publishers (1 februari 2010), p. 153.

Zie de categorie Spanish flu van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.