Lobotomie

MRI-scan van schedel na lobotomie

Locatie waar lobotomie werd toegepast

Boor gebruikt voor lobotomie

Lobotomie (ook wel: leukotomie) is een chirurgische operatie die rond het midden van de 20e eeuw werd toegepast. Tijdens de ingreep wordt de verbinding van het voorhoofdsgedeelte van de hersenen en de rest van de hersenen en het zenuwstelsel door een insnijding bijna geheel verbroken. De chirurg boorde eerst twee gaten in de schedel van de plaatselijk verdoofde patiënt en maakte de incisie in de hersenen. Later ontstond een snellere, 'transorbitale' methode zonder boren: een instrument werd onder plaatselijke verdoving boven de oogbol, onder het ooglid door, de schedel in gedreven en dan in de hersenen heen en weer bewogen.

Werking en indicatiegebied

De frontale hersenkwabben hebben een functie in "zelfsturendheid" en in het tot uiting komen van de eigen persoonlijkheid. Met lobotomie werd geprobeerd psychische stoornissen zoals schizofrenie te verhelpen, maar de effecten bleken onvoorspelbaar en hadden veel bijwerkingen. Hoewel tot in de jaren tachtig in Frankrijk en Denemarken nog enkele lobotomieën plaatsvonden, wordt de ingreep sinds de jaren zestig als barbaars beschouwd.

De criteria waaraan een patiënt moest voldoen waren tamelijk streng; in aanmerking kwamen depressie met risico op zelfmoord, chronische angststoornissen, en obsessieve-compulsieve aandoeningen die de patiënt verhinderden te functioneren. De oorspronkelijke methode was grof, maar naderhand werd de procedure verbeterd^[1] en werden veel kleinere delen doorgesneden.

Ontwikkeling en toepassing

Nobelprijswinnaar Moniz

De eerste systematische experimenten door de neuroloog António Egas Moniz en de chirurg Almeida Lima van de Universiteit van Lissabon dateren van 1935, waarbij de frontale cortex en de rest van de hersenen werd doorgesneden. De resultaten waren tamelijk goed, in het bijzonder bij de behandeling van ernstige depressie, hypochondrie, en angst- of dwangstoornissen, hoewel sterke persoonlijkheidsveranderingen optraden en 4 procent van de patiënten de operatie niet overleefde.^[2] Ondanks deze risico's werd de methode vooral in de VS met enthousiasme begroet als behandelwijze voor anders onbehandelbare aandoeningen. Moniz kreeg in 1949 zelfs een Nobelprijs. Zijn methode wordt doorgaans 'lobotomie' genoemd, hoewel dit eigenlijk een term is voor een breder scala aan chirurgische procedures.

De lobotomie werd populair gemaakt in de VS door Walter Freeman. Hij ontwikkelde de transorbitale lobotomie, een nieuwe techniek zonder schedelboring. Nadat een patiënt d.m.v. een elektroshock bewusteloos wordt gemaakt, wordt een ijspriem met een hamer door de oogkas zeven centimeter diep in de hersenen geslagen.^[3][4] Vanaf 1945 tot 1960 prees hij orbitale lobotomie aan als effectieve behandelmethode. De nieuwe, relatief eenvoudige ingreep duurt nog maar een paar minuten en kan overal, ook buiten de (dure) operatiekamer worden uitgevoerd. Hierdoor werd de lobotomie enige tijd gezien als een algemeen bruikbare behandelmethode voor allerlei problemen, zoals zelfs wangedrag van kinderen. Uiteindelijk hebben in de VS ca. 40.000, in het Verenigd Koninkrijk ca. 17.000 en in Scandinavië ca. 9300 mensen een dergelijke operatie ondergaan (onder wie Rosemary Kennedy, de zus van John F. Kennedy), zonder dat er verder ernstig onderzoek naar de effectiviteit van de methode werd gedaan. Lobotomie wordt niet langer toegepast, omdat resultaten slechter bleken dan aanvankelijk gerapporteerd werd.^[5] In veel landen waaronder Nederland werd lobotomie verboden. In de Sovjet-Unie werd lobotomie op 12 december 1950 verboden. Ook Duitsland en Japan waren een van de eerste landen waar lobotomie reeds in de jaren vijftig verboden werd.^[6] Noorwegen kende een schadevergoeding toe aan de nog levende slachtoffers van lobotomie.^[7] De methode vindt nu nog steeds, in een lichtere vorm, toepassing in een aantal landen waaronder Spanje en het Verenigd Koninkrijk.^[8] Er bestaat nu een nieuwe versie cingulotomie genoemd, die hersenweefsel wegbrandt met elektriciteit.

Lobotomie in literatuur en film

In de literatuur is lobotomie verwerkt in onder meer One Flew Over the Cuckoo's Nest door Ken Kesey. In deze roman uit 1962, die in 1975 werd verfilmd door Miloš Forman, wordt impliciet forse kritiek op de psychiatrie geuit, en wordt de lobotomie die de hoofdpersoon ondergaat behoorlijk extreem. Suddenly, Last Summer is een Amerikaanse film uit 1959 onder regie van Joseph L. Mankiewicz, gebaseerd op een toneelstuk van Tennessee Williams, waarin een chirurg een lobotomie weigert op een vrouw met waanideeën sinds de gruwelijke moord op haar neef. In de film Frances uit 1982 wordt op een gruwelijke manier een lobotomie getoond. De film is gebaseerd op het leven van actrice Frances Farmer. Haar opstandigheid werd geïnterpreteerd als een psychische stoornis. De film zou evenwel op dat punt niet waarheidsgetrouw zijn. Zij zou nooit zo'n behandeling ondergaan hebben. In de Franse oorlogsfilm Un amour à taire uit 2005 wordt lobotomie door de nazi's toegepast in concentratiekamp Dachau bij experimenten om het gedrag van homoseksuelen te veranderen. In de Amerikaanse film Shutter Island, met Leonardo DiCaprio in de hoofdrol, kiest de hoofdpersoon vermoedelijk bewust voor lobotomie. Een Amerikaanse fantasiefilm Sucker Punch uit 2011 toont toepassing van lobotomie om de hoofdpersoon het recente verleden en haar eigen identiteit te laten vergeten. In seizoen 2 van de dramaserie American Horror Story wordt een lobotomie bij een vrouw toegepast om haar te helpen bij haar schizofrenie. In het boek Alabama Song van Gilles Leroy over het echtpaar Fitzgerald (van The Great Gatsby) wordt er lobotomie toegepast op de vrouw van F. Scott Fitzgerald, Zelda Fitzgerald. Ook in de series Prison Break, Cold Case en Jeffrey Dahmer worden lobotomien toegepast.

In het lied Lobotomie van The Amazing Stroopwafels wordt om de ingreep gevraagd om een geliefde te kunnen vergeten.