Lijst van vaktermen in de heraldiek

Deze pagina bevat een alfabetische lijst van de belangrijkste termen uit de Heraldiek, met verklaringen.

A

Aangepunt

Een paal die aan de bovenkant spits toeloopt.

Aangesloten

Figuren die elkaar raken.

Aangrenzende vlakken

Een schakering van negen stukken beurtelings van metaal en kleur waarbij het schild door twee horizontale en twee verticale lijnen verdeeld wordt (Geschaakt).

Aanziend

Mensen of dieren die de toeschouwer lijken aan te kijken en waarbij het gelaat van voren is te zien.

Adelaar

Heraldisch figuur die vooral in Midden-Europa veel wordt gebruikt.

Afgebroken

Een paal die van een schildrand uitgaande de tegenovergesteld rand niet bereikt, doch er wel dichtbij komt.

Afgeplat

Afgesneden top.

Afgerukt

Afgesneden met ruwe kanten.

Afgesneden

Koppen van dieren die recht afgesneden zijn, van terzijde gezien. Wanneer de top ontbreekt en horizontaal weggesneden is spreekt met van een keper.

Afgewend

naar de andere kant, of van elkaar wegkijkend.

Agnus Dei

Een lam van god, dragende een wimpel of vaandel.

Alliantiewapen

Gewoonlijk een verdrag of samenwerkingsverband, vooral in de vorm van een huwelijk. Het mannelijke schild staat dan meestal recht en het vrouwelijke links.

Andreaskruis

Een kruis dat schuin staat, dus bestaande uit de twee diagonalen van een rechthoek. Het dankt zijn naam aan de apostel Andreas, die aan een dergelijk kruis zou zijn gekruisigd.

Ankerkruis

Verkort kruis met ankervormige gebogen uiteinden.

Arabesk

Oppervlaktedecoratie die gebruikt worden om reliëf aan te brengen.

Arcering

Stelsel van lijnen en punten.

Argent

benaming in de heraldiek voor de tinctuur zilver.

Attribuut

Afgebeelde heilige woorden.

Azuur

benaming in de heraldiek voor de kleur blauw. Wordt vaak voor arcering gebruikt.

B

Baldakijn

Een heraldisch "pronkstuk"

Balksgewijs

Horizontaal naast elkaar geplaatste stukken.

Barensteel

Een verkorte dwarsbalk voorzien van drie of meerdere verbredingen aan de onderkant wat wordt gezien als "breuk" ter onderscheid van de jongere tak van de oudere te scheiden.

Bezant

Bezant, een penning op een wapen als schijfje van goud of zilver weergegeven. Vergelijkbaar met een koek of bol, zie hieronder bij bol.

Beslagen

Wijze van aanduiding van bijvoorbeeld het aantal ringen om een hoorn.

Bezaaid

Een aantal figuren op een veld van een onbepaald aantal, enkele figuren moeten uit de schildrand komen.

Blazoen

De officiële beschrijving van een wapen

Bol

Schijfje op een wapen, ook wel koek genoemd. Vergelijkbaar met een bezant of penning.

Bourgondisch kruis

Schuingeplaatst kruis van twee knoestige stokken, soms laurierstokken genoemd, vaak eindigend in breed uitlopend omkrullend loofwerk

Brak

Op een wapen voorkomende jachthond. In Duitsland geeft een Bracke op een familiewapen vaak aan, dat het wapenvoerende geslacht jachtrecht bezit.

Brisure

Een breuk of bijteken in het wapen van een jongere zoon of van een bastaard

Brocherende over

in zijn geheel over de onderliggende vlakken en stukken heen geplaatst

C

Canton

Schildhoek

Cartouche

Omlijsting van een wapen

Centaur

Half mens, half paard

Chef

zie Schildhoofd

Chevron

zie Keper

Cordelière

Een van kunstige knopen voorzien koord dat rond een wapenschild is gelegd

Coupé

Een doorsneden schild

Coupé mi parti

Een doorsneden schild, waarvan de onderste helft gedeeld is

D

Dekkleed

Ook wel helmkleed genoemd, een op de helm vastgemaakt stuk stof.

Dexter

(heraldisch) rechts, bij een schuine lijn: van (heraldisch) rechtsboven naar linksonder. Het tegenovergestelde van sinister.

Drieberg

Een figuur op een wapen, bestaande uit drie halfronde toppen in de schildvoet waarbij de middelste het hoogste is.

Droogscheerdersschaar

Schaar met vierkant afgehakte einden

Doorsneden

een horizontaal in twee delen verdeeld schild

Dubbele burcht

Burcht met twee rijen kantelen elkaar

Dubbelkoppige adelaar

Een heraldische adelaar met twee koppen.

Dubbelstaartig

Leeuwenstaart waarvan de staart halverwege in twee delen is gesplitst

Dwarsbalk

Een balk in een balklaag die dwars of haaks tussen twee andere balken loopt, vaak als raveling (uitsparingsconstructie) voor een rookkanaal, trapgat of luik

Dwarsbalksgewijs

Onder elkaar geplaatst zoals bij een dwarsbalk

E

Eenhoorn

Fabeldier, een paard of veulen met een hoorn op zijn hoofd, een geitenbaard en gespleten hoeven.

En chef

In het schildhoofd geplaatst

En pointe

In de schildvoet geplaatst

En sautoir

Geplaatst als een schuinkruis

F

Fasce of Faas

Dwarsbalk

Fasces

Een bundel roeden

Flank

Zijkant van het schild

Fleur-de-lys

(ook fleur-de-lis of Franse lelie) wordt gebruikt in de heraldiek, waar ze vooral geassocieerd wordt met Frankrijk.

Fleuron

Een kroonblad

Friese adelaar

De zwarte adelaar, die de rechterhelft van het schild vult, wordt ook wel de Friese adelaar of, in een pleonasme, de "Friese halve adelaar" genoemd.

G

Gaande leeuw

Een van de tientallen verschillende wijzen waarop in de heraldiek leeuwen worden afgebeeld

Gaffel

Drie stroken, verticaal en rechts en links diagonaal, over het veld gericht, die elkaar in het midden van het schild raken, in een Y-vorm. Een verkort gaffel staat bekend in de Engelse heraldiek als een "Shakefork".

Gecarteleerd

Een schild met kwartieren

Gedeeld

een verticaal doormidden gedeeld schild (zie het schild bij Agnus dei)

Gefaasd

Gedwarsbalkt

Gegeerd

het veld is verdeeld in een aantal (normaal acht) driehoeken, gelijk aan een taart of pizza. Bij verdeling in een ander aantal dan acht stukken wordt het aantal stukken in de beschrijving aangegeven. Volgens Johannes Rietstap begint de eerste geer (vlakverdeling op het schild) bij een wapenbeschrijving in de rechterbovenhoek, om vervolgens linksom te gaan. Heraldisch links en rechts is beschouwd van de schildrager, het tegenovergestelde van de kijker.

Generaliteitsleeuw

Het wapen van de Unie van Utrecht, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en is een voorloper van het Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden. Zie ook Nederlandse leeuw

Gekanteeld

Lijn die voorzien is van kantelen

Gekattoneerd

Het plaatsen van figuren, twee boven en twee beneden als kwartieren

Geknopt

Een afwijkende kleur van de knop in een heraldische bloem

Gepaald

Mi Parti, een geometrische verdeling van het schild.

Geschakeerd

voorzien van een dam- of schaakbordmotief. Het kan hierbij om een heel wapen, een deel of zelfs een dwarsbalk of paal gaan

Getralied

Door elkaar gevlochten rechter- en linkerschuinbalken

Gevoegd

Zichtbare voegen in muurwerk

Gewone stukken

Alle stukken die niet tot herautstukken worden gerekend zoals delfstoffen, dieren, planten en dingen.

Gravenkroon

een kroon van drie bladeren of negen parels

Groot wapen

Wapencompositie voorzien van alle rechtmatig te voeren heraldische pronkstukken.

Godslam

zie Agnus Dei

Griffioen

Grijpvogel, ook wel vogelgrijp. Heraldisch fabeldier, half adelaar, half leeuw.

H

Haal

Haak in de schoorsteen waar een ketel aan hangt.

Hartschild

Een vijfde kwartier in het centrum van het schild.

Helmkroon

Een kroon geplaatst op de helm boven het schild

Helmteken

is een symbool of teken op een helm. Vaak wordt een helmteken als sculptuur bijvoorbeeld boven een wapenschild aan een timpaan toegevoegd (als ornament).

Heraldische kleuren: Een beperkt aantal kleuren. Men maakt onderscheid tussen heraldische kleuren, metalen en pelswerk.

Herautstukken

Geometrische figuren die gevormd worden vanuit de schildrand uitgaande lijnen

Hermelijn

Een pelswerk, een heraldische kleur die een regelmatige verdeling is van twee tinten.

Hoed

Vaak gebruikt als helmteken

Hollandse tuin

Een omheining met een hek aan de voorzijde.

Huismerk

Gelijnd hoekig teken waarmee een persoon of een boerderij en het daarbij behorende bezit worden aangeduid.

I

Ingehoekt

Driehoekige punten die vanuit de schildrand uitgaan

Ingeschulpt

Ronde uitgesneden tanden die naar het betreffende stuk gericht staan

J

Jeruzalemkruis

Een verkorte krukkenkruis waarin in elk ontstane kwartier weer een kleiner kruis is geplaatst

K

Karbonkel

Lelierad, figuur met een naaf en acht spaken die elk een leliestaf vormen

Keel

Rood (kleur)

Keizerskroon

De keizers van een aantal Europese keizerrijken en die van de keizerrijken die in de Europese koloniën ontstonden droegen een keizerskroon en voerden in hun heraldische wapen ook deze kroon.

Keper

Twee stroken rechts en links diagonaal over het veld gericht, die elkaar in het boven-midden van het schild raken

Klimmende leeuw

Een leeuw gezien van de zijkant, de stand van poten zodanig dat het lijkt alsof hij "klimt"

Koek

zie Bol

Kromstaf

In de geschiedenis in meerdere tijdsperioden en gebieden een bepaalde staf. Naast een voorwerp voor praktisch gebruik is het daarin een attribuut van een vooraanstaand persoon of een godheid. De kromstaf werd onder meer al ver voor de jaartelling in het Oude Egypte gebruikt door nomadische herders en als attribuut bij farao's.

Kroon

Als symbool boven op de helm als helmkroon en pas later boven het adellijke wapenschild.

Krulkruis

Een ankerkruis met spriraalvormige uiteinden

Krukkenkruis

Een verkort kruis waarvan elk uiteinde met een dwarsbalk is voorzien

Kwartier

Een vierde of kleiner deel van een schild

Kwartileren

Vermeerderen van een schild

L

Laffe leeuw

Een omkijkende leeuw

Leeuw

Een populair wapendier

Lelierad

zie Karbonkel

Lictorenbundel

zie Fasces

Lozanje of Losange

Ruit

Luipaard

zie Gaande leeuw

M

Malie

Ruitvormige uitgesneden ruit

Markiezenkroon

een kroon van vijf fleurons

Merlet

Eend zonder poten en snavel

Molenijzer

Figuur voorgesteld als een viertaksrijn met gebogen armen

Morenkop

Moor als figuur

Motto

Een kenspreuk waarmee een korte tekst wordt bedoeld, die de lijfspreuk van iets of iemand weergeeft.

Muurkroon

Een kroon die gemodelleerd is naar een fort of kasteel.

N

Nassaus blauw

Voorgeschreven rijkskleur

Natuurlijke kleur

Wanneer een heraldische kleur beperkingen geeft

Nederlandse leeuw

zie ook Generaliteitsleeuw

Nederlandse Maagd

Zinnebeeld van het Nederlandse gemenebest

O

Ombrellino

Bijzondere vorm van baldakijn en een van de insignes van de pausen van Rome

Omgewend

Wapenfiguren die heraldisch gezien naar links kijken

Omziend

Wapenfiguren waarvan het hoofd omgedraaid is

Ondergrond

Hetgeen wat buiten het schild is, daar waar de schildhouders op rusten.

Ordeketen

Gouden of zilveren versiersel, bestaande uit schakels, dat over beide schouders wordt gedragen door ridders in sommige ridderorden

Over alles heen

Een herautstuk of figuur bedekt andere stukken deels of geheel

Overtopt

Het ene stuk zweeft boven het andere

P

Paalsgewijs

Onder elkaar geplaatste figuren (als een paal)

Palen

Het vermeerderen van een wapenschild met een extra veld naast het voorgaande

Paaslam

zie Agnus Dei

Pal

Paal; een horizontaal in een aantal delen verdeeld vlak; wordt vaak omschreven als "een <aantal> palen <kleur of metaal> op een veld van <metaal of kleur>", waarbij bij een oneven aantal de kleinste hoeveelheid stukken worden beschreven als "pals" of"palen"; bij een even aantal als "gepaald van <totaal aantal palen> <kleur of metaal> en <metaal of kleur>"

Parti

Gedeeld

Penning

zie Bezant

Pentagram

Drudenvoet, een stervormige figuur met vijf punten

Pijlenbundel

In de heraldiek het zinnebeeld van de kracht die men gezamenlijk heeft

Pronkstuk

In de heraldiek een van de buiten het wapenschild aangebrachte elementen

R

Raadselwapen

Een wapen dat wat betreft kleur en metalen niet aan de regels voldoet, bijvoorbeeld kleur op kleur

Raaf

staat symbool voor overvloed en vrijgevigheid.

Respectant

Bijzonder heraldisch gebruik bij alliantiewapens

Riddertoernooi

Letterlijk "spel met speren" waarbij gewapende ridders met zwaarden tegen elkaar vochten

Rijksbanier

In de heraldiek een boven het wapen uitstekend vaandel of gonfalone aan een speer dat door keizers en koningen in hun wapens werd opgenomen

Rijkskleuren

Een schild van azuur, met daarop een voorstelling geheel in goud, zoals in het Rijkswapen

Rijksstandaard

Een van de regalia van het Koninkrijk der Nederlanden

Rijkswapen

Het officiële heraldische schild van een staat

Rijn

zie Molenijzer

Roos

Een heraldische bloem, meestal met vijf of zes bladeren, een roos voorstellende

Rudolfinische keizerskroon

Bepaald type keizerskroon

S

Sabel

Zwart (kleur)

Saksenros

Steigerend wit of zwart paard dat op vele gemeente-, stads- en streekwapens met een Saksische oorsprong voorkomt

Saladins Adelaar

Arabische Adelaar

Sautoir

Sint Andrieskruis, een schuinkruis

Schabrak

Paardendek in de kleuren van het wapen

Scharlakenrood

Heraldische kleur

Schijfje

Vlak rond schijfje van kleur of metaal. Zie resp. koek en bezant

Schilddekking

De aankleding van het schild, helm, helmteken, dekkleed en wrong

Schildhoofd

Het veld dat boven aan het wapenschild is geplaatst

Schildhouder

Een figuur dat een wapenschild vasthoudt.

Schildvoet

Het veld dat onder aan het wapenschild is geplaatst

Schildzoom

Een om het wapen aangebrachte rand. Deze kan gekarteld of golvend zijn en van iedere kleur, tinctuur (metaal) of vorm van vair zijn

Schoof

Samengebonden graanhalmen, heraldisch symbool

Schoorsteenhaal

Zie Haal

Schuinstreep sinister

Ook wel bastaardbalk, (verkorte) linkerschuinstaak of (verkorte) linkerschuinstreep (niet te verwarren met de linkerschuinbalk) is in de heraldiek een gebruikelijke aanduiding van een bastaard.

Sinister

De benaming voor links; het tegenovergestelde van dexter

Sinopel

Groen (kleur)

Slangenkopkruis

Verkort kruis met aan ieder uiteinde een slangenkop

Sleutels van Petrus

De symbolische weergave om de hemelpoort en de wereld ontsluiten

Sprekend wapen

Een wapen waarin de afbeelding verwijst naar de naam van de drager ervan.

Staak

Een smalle paal

Streep

Balk, een smalle dwarsbalk

Streepkruis

Zeer smal kruis, bijvoorbeeld over een gecarteleerd wapen dat is gevierendeeld, meestal bij schilden waarvan het veld uit een kleur bestaat

Stukken

Alle figuren op een wapenveld

Standaard

Een type vlag of vaandel

Stedenmaagd

Verpersoonlijking van een stad of land is een motief dat al in de oudheid op Griekse munten terug te vinden is

Ster

Als vaststaand element aan de hemel vormen in verschillende tradities een symbool.

T

Toegewend

Wapenfiguren die zich zichtbaar naar elkaar toekeren daardoor elkaar aankijken.

Tinctuur

In de heraldiek wordt met een tinctuur een metaal aangeduid.

Tranché

(Rechts)geschuind

U

Uitgaande

Uitgaande van de snijlijn, een figuur komt uit de lijn, bijvoorbeeld een Friese adelaar

Uitgerukt

Zichtbare wortels bij bomen en planten

Uitgeschulpt

Rond uitgesneden tanden die van het desbetreffende stuk afgericht zijn. Kleine tanden noemt men uitgetand.

Uitkomend

Wanneer figuren verschijnen uit een ander stuk, zoals bij het helmteken

V

Vair

Een pelswerk, een heraldische kleur die een regelmatige verdeling is van twee tinten

Valdeur

Deur van tralies meestal voorzien van scherpe punten vaak opgehaald in de poort van een burcht

Van het veld

Het beschreven stuk heeft dezelfde kleur als het veld

Van hetzelfde

Het beschreven stuk heeft dezelfde kleur als het vorige beschreven stuk

Veld

oppervlakte van het schild

Verlicht

De vensters in een bouwwerk hebben een afwijkende kleur

Vermeerdering

het toevoegen van kwartieren en velden aan het wapenschild.

Verwen

Kleuren

Vlag

Een stuk textiel dat bedoeld is om een bepaalde boodschap uit te drukken. Een vlag wordt gewoonlijk aan een vlaggenmast of vlaggenstok bevestigd.

Vlucht

Een helmteken in de vorm van vleugels

Vogelgrijp

Zie griffioen

Vorstenhoed

Het ceremoniële hoofddeksel van de Duitse vorsten en prinsen

Vrijheidshoed

Symbool voor vrijheid, dat wordt gebruikt in onder andere schilderkunst, op wapenschilden en op munten.

Vrijkwartier

Het vrijkwartier is afgebeeld in het rechter- of linkerbovenhoek waar anders het schildhoofd is afgebeeld

W

Wapen

Herkenningskleuren en/of symbolen van een persoon

Wapenmantel

Een heraldisch pronkstuk. Rond een wapen wordt een geplooide, al dan niet opgebonden mantel gehangen.

Wapentent

of baldakijn is een heraldisch pronkstuk. De koepel boven de wapentent herinnert aan de ronde tenten van de middeleeuwse ridders en de paviljoens of baldakijnen boven een troon.

Wassende en afnemende maan

De wassenaar is een bekend heraldisch symbool en is ook een belangrijk symbool van de Islam. In West-Europa komt hij vaak terug in wapens van plaatsen met een verleden in de Kruistochten, zoals Dokkum en natuurlijk Wassenaar.

Wildeman

Vrijwel naakte, met eikenloof omgorde woestelingen als schildhouders of figuur in het wapen gebruikt. Meestal dragen de wildemannen een houten knots.

Wolfsangel

Een heraldisch symbool en een in Noord-Europa bekende rune en huismerk(teken).

Wrong

In de heraldiek de opgerolde doek tussen de helm en het helmteken, welke op het wapenschild geplaatst zijn.

Z

Zilver

Zilverkleurig of wit

Zoom

zie schildzoom

Zoomsgewijs

Langs de schildrand geplaatst als een zoom

Zie ook

• Heraldiek
• Wapen

Bronnen, noten en/of referenties Heraldische Wapenkunde in de Nederlanden, online op website: wazamar.org Johannes Rietstap, Rietstaps Handboek der heraldiek Uitgave:J-.B. Rietstap & C. Pama, gedeeltelijk online op website: Books Google J. GODEFROY, Heraldiek, uitgave: N.V. WED. J. AHREND & ZOON, online op website: gutenberg.org Nachtegaal H.K. Heraldisch vademecum, 2003, Den Haag, Centraal Bureau voor Genealogie Pama, C., Prisma van heraldiek & genealogie. Spectrum, Utrecht (1990). ISBN 9789027422187.