Jodenkoek

Jodenkoek
Jodenkoek
Alternatieve naam	Jodekoek
Land	Nederland
Hoofdingrediënt(en)	Zandgebak
Type	Koekje
Portaal    Eten en drinken

Blik van Davelaar uit de collectie van Museum Rotterdam met daarop afgebeeld een gezin aan de koffie met een blik jodenkoeken.

Een jodenkoek (in de handel ook Jodekoek of Odekoek) is een grote, platte koek van zandgebak van zo'n 10 cm in diameter.

Vroege vermeldingen van de jodenkoek zijn te vinden in een advertentie van de banketbakker C. Strunck in de Java-Bode in 1872^[1] en het jaar erop in een advertentie van de Groningse banket- en koekbakker Foppe Egbertus de Haan in de Leeuwarder Courant.^[2]

Kenmerken van jodenkoeken

Jodenkoeken worden traditioneel bereid met drie essentiële elementen, namelijk met overdadig vet (boter), bloem en suiker, en zonder gist (en water, dat ongewilde fermentatie kan veroorzaken).

Vergelijkbare koeken worden ook in Scandinavische landen (met name rond de Kerstdagen) veel gegeten, en staan eveneens bekend als "joodse koeken" (Deens: jødekager; Noors: Jødekaker; Zweeds: judekakor).^[3] De Scandinavische versies bevatten tevens de exotische ingrediënten kaneel en amandelen. De traditie van het bakken van deze koeken zou al sinds de 1700 bekend zijn.^[4]

Sefardische oorsprong?

De vergelijkbare bereiding en gelijkaardige benaming van de Nederlandse jodenkoeken en hun Scandinavische versies bevestigen het vermoeden dat ze inderdaad een Joodse oorsprong hebben. De typische bereiding ervan wijst mogelijk op de invloed van de Iberisch-Sefardische culinaire traditie.^[5]

Alkmaar

Jodenkoeken werden in Alkmaar sinds 1883 door bakkerij Stam aan de Houttil gebakken. In 1924 werd deze zaak overgenomen door Dirk Davelaar uit Zaandam. Het bedrijf Davelaar, gevestigd in Zwaagdijk, vierde in 1983 het honderdjarig bestaan van hun jodenkoek.^[6] In 2021 liet Davelaar weten de Jodenkoeken voortaan te verkopen als 'Odekoeken'. Dit zou meer rechtdoen aan de hedendaagse tijdsgeest.^[7]

Enkhuizen

Volgens een van de producenten van fabrieksmatig gebakken koeken is hun recept afkomstig van een Joodse bakker uit Amsterdam die in de jaren 20 van de 20e eeuw de koeken verkocht, wat de naam verklaart. Deze bakker verkocht het recept aan een bakkerscollectief uit Enkhuizen. Dit is de meest gehoorde verklaring. Het CIDI heeft een andere verklaring, namelijk dat een Joodse bakker uit Enkhuizen boterkoeken verkocht die jodenkoeken genoemd werden.^[8]

West-Friesland

In de regio West-Friesland wordt met een jodenkoek een grotere, met spijs gevulde speculaaskoek bedoeld. Deze 'koek' wordt belegd met room en chocolade.

Wieringen

Op het eiland Wieringen worden al sinds mensenheugenis Wieringer Jodekoeken gebakken, die een geheel eigen samenstelling en smaak hebben. Toen Wieringen nog een 'echt' eiland was en vooral bevolkt door vissers en boeren, waren de koeken een vaste zondagse traktatie. Nog steeds zijn de koeken populair bij de Wieringers. Ze zijn bruin van kleur, ongeveer twee keer zo groot als andere jodenkoeken, dikker, hebben een enigszins speculaas-achtige smaak en zijn vooral in het midden rijkelijk bestrooid met suiker. De koeken worden anno 2018 nog door twee bakkerijen op het voormalige eiland gebakken.

Koekfabrieken

Jodenkoeken worden in de eenentwintigste eeuw vooral in fabrieken geproduceerd, onder andere door Davelaar in Zwaagdijk, en Lotus Bakeries in Geldrop.

Sinds de nieuwe spelling van 1996 hebben sommige producenten de naam van het product aangepast naar jodenkoek, andere producenten zijn echter de oude naam jodekoek blijven gebruiken.^[9]

Zoek jodenkoek op in het WikiWoordenboek.