Krystyna Janda

Krystyna Janda
Krystyna Janda podczas Wieczoru Wyborców w Warszawie po wyborach parlamentarnych (13 października 2019)
Data i miejsce urodzenia	18 grudnia 1952 Starachowice
Zawód	aktorka
Współmałżonek	Andrzej Seweryn (1974−1979; rozwód) Edward Kłosiński (1981−2008; jego śmierć)
Lata aktywności	od 1973
Zespół artystyczny
Teatr „Polonia” w Warszawie
Nagrody Nagroda im. Zbyszka Cybulskiego 1978: za błyskotliwy debiut w filmie fabularnym i Teatrze Telewizji Nagroda na FPFF w Gdyni Pierwszoplanowa rola kobieca 1990 Przesłuchanie 2005 Parę osób, mały czas Nagroda na MFF w Cannes Najlepsza aktorka 1990 Przesłuchanie Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego 2018: za wybitne osiągnięcia artystyczne, w tym w szczególności w sztuce monodramu
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Krystyna Jolanta Janda (ur. 18 grudnia 1952^[a][1] w Starachowicach) – polska aktorka filmowa i teatralna, reżyserka, prozaiczka, felietonistka i piosenkarka. Współzałożycielka i prezes Fundacji Krystyny Jandy na rzecz Kultury (od 2004) oraz dyrektor artystyczna powołanych przez fundację Teatru „Polonia” oraz Och-Teatru w Warszawie.

Karierę rozpoczęła jeszcze w trakcie studiów, występując w produkcjach telewizyjnych. Jej debiutem kinowym była główna rola reżyserki Agnieszki w filmie Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru (1976), która zapewniła jej popularność w kraju. Od tamtej pory wystąpiła w siedmiu wielokrotnie nagradzanych fabularnych i dokumentalnych filmach tego twórcy. Jej pozycję wzmocnił udział w filmach Granica w reżyserii Jana Rybkowskiego (1977), Golem Piotra Szulkina (1979), Kochankowie mojej mamy Radosława Piwowarskiego (1985), Dekalog II Krzysztofa Kieślowskiego (1988), Stan posiadania (1988) i Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową Krzysztofa Zanussiego (2000) oraz miniserialu Modrzejewska (1989). Międzynarodowe uznanie przyniosła jej rola Antoniny Dziwisz w filmie Przesłuchanie (1982). Grała również w filmach produkcji niemieckiej, francuskiej i węgierskiej, m.in. w nagrodzonym Oscarem filmie Mefisto (1981).

Była etatową aktorką w Teatrze Ateneum w Warszawie (1975–1987) i Teatrze Powszechnym w Warszawie (1987–2005). Wyreżyserowała także film Pestka (1995) na podstawie prozy Anki Kowalskiej, a także liczne spektakle sceniczne i spektakle telewizyjne. Udzielała się^{[styl do poprawy]} wokalnie na kilku albumach muzycznych, m.in. nagranym w duecie z Markiem Grechutą W malinowym chruśniaku (1984).

Życiorys

Urodziła się i wychowała w Starachowicach. Jest córką Zdzisławy z d. Janickiej i Ryszarda Jandy, inżyniera pochodzenia czeskiego^[2]. Gdy miała półtora roku, zamieszkała z dziadkami, ponieważ ojca przeniesiono służbowo do Ursusa^[3]. Skończywszy siedem lat, zamieszkała z rodzicami^[4]. W dzieciństwie uczęszczała do szkoły muzycznej^[5].

Jest absolwentką warszawskiego Państwowego Liceum Plastycznego, uczyła się również w studium baletowym^[6]. W 1975 ukończyła z wyróżnieniem studia magisterskie na Wydziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie^[7].

Jako aktorka debiutowała w czasie studiów rolą Maszy Kułyginy w dramacie Trzy siostry Antona Czechowa w reżyserii Aleksandra Bardiniego w Teatrze Telewizji w 1974^[8]; w tym samym roku zagrała rolę Manekina 34 w ulicznej grotesce scenicznej Bal manekinów Brunona Jasieńskiego w reżyserii Janusza Warmińskiego^[8]. W 1976 zagrała Doriana Graya w Portrecie Doriana Graya Oscara Wilde’a w adaptacji Johna Osborne’a i reżyserii Andrzeja Łapickiego w Teatrze Małym w Warszawie^[8]. W latach 1976–1987 była aktorką Teatru Ateneum w Warszawie.

Po raz pierwszy na ekranie pojawiła się w 1973 w serialu Czarne chmury jako dziewczyna tańcząca na chłopskim weselu, ale dopiero rola Agnieszki w filmie Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru (1976) była przełomem w jej karierze artystycznej^[9]. Grywa najczęściej postacie kobiet silnych i zdecydowanych o bogatym życiu wewnętrznym. Do najbardziej znanych należą jej role w filmach – oprócz Człowieka z marmuru – Człowiek z żelaza, Przesłuchanie oraz Kochankowie mojej mamy. Na estradzie Janda debiutowała w 1977 na XV Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu piosenką Guma do żucia z muzyką i do słów Marka Grechuty^[8].

Od lat 80. gra nieprzerwanie w filmach kinowych i telewizyjnych oraz w sztukach teatralnych. Ponadto reżyseruje w teatrze i telewizji, ma na koncie reżyserię filmu fabularnego Pestka, według kultowej powieści o miłości autorstwa Anki Kowalskiej. W teatrze zagrała około 60 ról od antyku przez Szekspira do współczesnego repertuaru teatralnego polskiego i światowego. Przy czym ma na swoim koncie sukcesy właściwie we wszystkich gatunkach scenicznych. Największym sukcesem była Medea Eurypidesa. Miała w swoim repertuarze wiele monodramów, z których każdy był sukcesem. Zagrała także około 45 ról od klasycznych do współczesnych w Teatrze Telewizji oraz około 50 ról w filmach fabularnych. Wystąpiła w 6 filmach Andrzeja Wajdy. Poza Człowiekiem z marmuru kontynuowała współpracę z reżyserem w jego kolejnych dziełach, jak np.: Człowiek z żelaza, Dyrygent, czy Bez znieczulenia.

Jest laureatką wielu nagród przyznawanych w Polsce, jak i na świecie. Za rolę w Przesłuchaniu otrzymała nagrodę dla najlepszej aktorki na 43. MFF w Cannes, a za rolę w filmie Zwolnieni z życia Waldemara Krzystka – Srebrną Muszlę na MFF w San Sebastián. Za rolę w filmie niemiecko-francuskim Laputa knerii Helmy Sanders-Brahms została nagrodzona na MFF w Montrealu.

Gra, śpiewa, reżyseruje, pisze felietony, wydała pięć albumów studyjnych i pięć książek. Pisuje felietony^[10] m.in. do magazynu „Poradnik Domowy”^[11], a wcześniej także do miesięczników „Pani” oraz „Uroda”^[12], występuje w reklamach telewizyjnych. Prowadzi blog^[13].

Wielokrotnie nagradzana jako najpopularniejsza i najbardziej ceniona aktorka w Polsce. W 1998 w ankiecie „Koniec wieku” przeprowadzonej przez tygodnik „Polityka” została wybrana do grona najwybitniejszych aktorów XX wieku^[14]. W maju 2006 otrzymała nagrodę Medaille Charlemagne pour des Medias Européens (Medal Karola Wielkiego Europejska nagroda mediów) za wybitny dorobek aktorski, zaangażowanie w europejskie porozumienie między Wschodem i Zachodem oraz walkę o równouprawnienie kobiet. W tym samym roku za rolę Tonki Babić w spektaklu Ucho, gardło, nóż (w jej własnej reżyserii) została nagrodzona prestiżowym Feliksem Warszawskim.

W 2000 odbyła jedną z największych tras teatralnych w historii polskiego teatru (Sto twarzy Krystyny Jandy). W ciągu dwóch miesięcy zagrała 48 spektakli w 8 największych miastach Polski.

W 2005 podjęła też – jako jedna z pierwszych – wyzwanie stworzenia własnego, prywatnego teatru w Warszawie, Teatru „Polonia”^[15]. Jest również fundatorką i Prezesem Zarządu Fundacji Krystyny Jandy na rzecz Kultury^[16]. 16 stycznia 2010 Fundacja Krystyny Jandy na rzecz Kultury świętowała otwarcie nowej sceny nazwanej Och-Teatr, mieszczącej się w Warszawie przy ulicy Grójeckiej w sali dawnego kina „Ochota”^[17].

Zasiada w Radzie Nadzorczej Fundacji Okularnicy^[18].

We wrześniu 2015 na rynku pojawiły się kosmetyki sygnowane jej nazwiskiem^[19][20]. Pojawiała się też w kampaniach reklamowych marek, takich jak Art & Diamonds Soraya, Eurobanku, Telekomunikacji Polskiej SA czy Lipton^[21].

30 grudnia 2020, po tym, jak poinformowała w mediach społecznościowych, że zaszczepiła się poza kolejnością przeciw COVID-19 na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym, stała się centralną postacią tzw. afery szczepionkowej^[22][23][24].

Życie prywatne

W latach 1974–1979 była żoną aktora Andrzeja Seweryna, z którym ma córkę, Marię. W 1981 poślubiła Edwarda Kłosińskiego (zm. 5 stycznia 2008), z którym miała dwóch synów, Adama i Jędrzeja^[25][26]. Mieszka w podwarszawskim Milanówku.

Dorobek artystyczny

 Osobny artykuł: Dorobek artystyczny Krystyny Jandy.

Filmografia

Spektakle (wybór)

• 

  Magda Umer i Krystyna Janda w czasie koncertu „Pamiętajmy o Osieckiej”, Teatr Atelier, 2014
  Śluby panieńskie (1976) – autor Aleksander Fredro, reż. Jan Świderski, rola: Aniela
• Mewa (1977) – autor Anton Czechow, reż. Janusz Warmiński, rola: Nina Zarieczna
• Biała bluzka (1987) – autor Agnieszka Osiecka, reż. Magda Umer, rola: Elżbieta
• Shirley Valentine (1990) – autor Willy Russell, reż. Maciej Wojtyszko, rola: Shirley Valentine
• Na szkle malowane (1993) – autor Ernest Bryll, reż. Krystyna Janda, rola: Anioł
• Kobieta zawiedziona (1994) – autor Simone de Beauvoir, reż. Magda Umer, rola: Monika
• Maria Callas (1997) – autor Terrence McNally, reż. Andrzej Domalik, rola: Maria Callas
• Mała Steinberg (2001) – autor Lee Hall, reż. Krystyna Janda, rola: Mała Steinberg
• Kto się boi Virginii Woolf? (2002) – autor Edward Albee, reż. Władysław Pasikowski, rola: Martha
• Kopciuszek (2005) – autor: Jan Brzechwa, reż. Krystyna Janda
• Boska! (2007) – autor: Peter Quilter, reż. Andrzej Domalik, rola: Florence Foster Jenkins – najgorsza śpiewaczka świata
• Dancing (2008) – autor Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
• Weekend z R. (2010) – autor Ronald Harwood, reż. Krystyna Janda, rola: Clarice
• Danuta W. (2012) – reż. Janusz Zaorski, rola: Danuta Wałęsa
• Pamiętnik z Powstania Warszawskiego (2014) – autor Miron Białoszewski, adaptacja, reżyseria, wykonanie: Krystyna Janda, miejsce wystawienia: Sala pod Liberatorem w Muzeum Powstania Warszawskiego.

Publikacje

• Krystyna Janda: Gwiazdy mają czerwone pazury. Warszawa: W.A.B., 1998. ISBN 83-87021-39-3.
• Krystyna Janda: Moja droga B. Warszawa: W.A.B., 2000. ISBN 83-88221-41-8.
• Krystyna Janda: Różowe tabletki na uspokojenie. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-879-9.
• Krystyna Janda: WWW.MAŁPA.PL. Warszawa: W.A.B., 2004. ISBN 83-89291-89-4.
• Krystyna Janda: WWW.MAŁPA2.PL. Warszawa: W.A.B., 2005. ISBN 83-7414-079-8.
• Krystyna Janda: Moje rozmowy z dziećmi. Warszawa: Krystyna Janda, 2008. ISBN 978-83-927777-0-0.
• Krystyna Janda: Pani zyskuje przy bliższym poznaniu / Krystyna Janda w rozmowie z Katarzyną Montogomery. Warszawa: Prószyński Media, 2016. ISBN 978-83-8069-352-4.
• Krystyna Janda: Dziennik 2000–2002. Warszawa: Prószyński Media, 2017. ISBN 978-83-8097-124-0.
• Krystyna Janda: Dziennik 2003-2004. Warszawa: Prószyński Media, 2017. ​ISBN 978-83-8097-237-7​.
• Krystyna Janda: Dziennik 2005-2006. Warszawa: Prószyński Media, 2018. ​ISBN 978-83-8123-251-7​.
• Krystyna Janda: Dziennik 2007-2010. Warszawa: Prószyński Media, 2019. ​ISBN 978-83-8123-875-5​.

Ordery i odznaczenia

• 1989 – Złoty Krzyż Zasługi,
• 1991 – Order Sztuki i Literatury III klasy (Francja),
• 1997 – Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury”,
• 2002 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski w uznaniu wybitnych zasług dla rozwoju Telewizji Polskiej^[27],
• 2005 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”^[28],
• 2011 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla kultury narodowej, za osiągnięcia w twórczości artystycznej^[29][30].

Inne nagrody i wyróżnienia

• Medal im. Vittoria de Siki (1990)
• Nagroda im. Zbyszka Cybulskiego za najlepszy debiut (1978)
• Srebrny Asteroid za rolę w filmie Piotra Szulkina Golem, na 19. Międzynarodowym Festiwalu Filmów Fantastycznych w Trieście - najlepsza rola kobieca na festiwalu (1981)
• MFF w Montrealu - nagroda za rolę kobiecą (1986)
• Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza – przyznawana przez redakcję miesięcznika „Teatr” za rolę tytułową w „Medei” Eurypidesa w Teatrze Powszechnym w Warszawie (1988)
• Nagroda Fundacji Kultury Polskiej za film Przesłuchanie (1989)
• Złota Kaczka dla najlepszej aktorki (1990)
• Najlepsza główna rola kobieca na FPFF Gdynia za film Przesłuchanie (1990)
• Nagroda dla najlepszej aktorki na 43. MFF w Cannes (rola w filmie Ryszarda Bugajskiego Przesłuchanie) (1990)
• Nominacja do Europejskiej Nagrody Filmowej za najlepszą rolę kobiecą (1990)
• Nagroda dla najlepszej aktorki festiwalu na 1. Belgradzkim Festiwalu Filmów Śródziemnomorskich za rolę w filmie Ryszarda Bugajskiego Przesłuchanie (1991)
• Srebrna Muszla na MFF w San Sebastián za rolę w filmie Waldemara Krzystka Zwolnieni z życia (1992)
• Złota Kaczka dla najlepszej aktorki (1993)
• Nagroda za debiut reżyserski na XX Festiwalu Filmowym w Gdyni za reżyserię filmu Pestka (1995)
• Super Złota Kaczka dla najlepszej aktorki w historii polskiego kina (1996)
• Nagroda Publiczności Telekamera dla najpopularniejszej aktorki (1998)
• SuperWiktor za całokształt twórczości (1998)
• Polskie Nagrody Filmowe „Orły”: nominacja za najlepszą główną rolę kobiecą za film Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową (2001)
• Nagroda Główna Złote Lwy za najlepszą główną rolę kobiecą na FPFF Gdynia za Parę osób, mały czas (2005)
• Medal Karola Wielkiego za wybitny dorobek aktorski oraz postawę proeuropejską. Jest pierwszą kobietą uhonorowaną tym medalem (2006)
• Polskie Nagrody Filmowe „Orły”: nominacja za najlepszą główną rolę kobiecą za film Wróżby kumaka (2006)
• Złota Kaczka dla najlepszej aktorki pięćdziesięciolecia (2007)
• nagroda Hiacynt „za konsekwentne wspieranie idei tolerancji w swej działalności teatralnej, filmowej i internetowej” (2007)^[31]
• Laureat Nagrody Prezydenta Miasta Gdańska „Neptuny” (2007)^[32]
• Polskie Nagrody Filmowe „Orły”: nominacja za najlepszą główną rolę kobiecą za film Parę osób, mały czas (2008)
• Nagroda "Zacnego Uczynku" (2009)^[33]
• Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy (2011) w uznaniu zasług dla Stolicy Rzeczypospolitej Polskiej^[34]
• Perła Honorowa Polskiej Gospodarki w kategorii kultura (2011)^[35]
• Laureatka Nagrody Specjalnej Zarządu Konfederacji Lewiatan, przyznawanej osobom wybitnie zasłużonym na polu kultury, polityki, nauki, życia publicznego i gospodarki (2011)^[36]
• Laureatka Złotego artKciuka w 2012 roku, przyznanego na Interdyscyplinarnym Festiwalu Sztuk Miasto Gwiazd w Żyrardowie, za wyjątkową osobowość twórczą oraz za stworzenie dwóch teatrów: Teatru „Polonia”, Och-Teatru^[37].
• Laureatka plebiscytu TVN i Gazety Wyborczej „Ludzie Wolności” w kategorii „Kultura” (2014)
• Nagroda Gustaw za szczególne zasługi dla środowiska teatralnego (2017)^[38]
• Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego za wybitne osiągnięcia artystyczne, w tym w szczególności w sztuce monodramu (2018)^[39]
• Nagroda za najlepszą rolę kobiecą na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym Boska Komedia za rolę w monodramie Zapiski z wygnania (2018)^[40]
• Nagroda dla najlepszej aktorki na Sundance Film Festival za rolę w filmie Słodki koniec dnia (2019)^[41]

Miejsce na liście najcenniejszych osobowości show-biznesu w Polsce według Forbesa

• 2009 – miejsce 19^[42]
• 2010 – miejsce 24^[42]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej Tadeusz Kijowski: Opis obyczajów w 15-leciu międzysojuszniczym 1989-2004. Cz. 3: Teatr to miejsce spotkania. T. Paradoks o Ogródkach. Wydawnictwo AnTraKt, 2010. ISBN 978-83-923292-8-2.
• Bożena Janicka, Krystyna Janda: Gwiazdy mają czerwone pazury. W.A.B., 2004, s. 14. ISBN 83-87021-39-3.

Linki zewnętrzne

• Krystyna Janda w bazie IMDb (ang.)
• Krystyna Janda w bazie Filmweb
• Krystyna Janda w bazie filmpolski.pl
• Krystyna Janda, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [online] [dostęp 2021-04-09] .
• Teatr „Polonia”
• Krystyna Janda na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”

Poprzednik Krystyna Feldman za Mój Nikifor

FPFF w Gdyni dla aktorki pierwszoplanowej 2005 za Parę osób, mały czas (Wraz z Karoliną Gruszką za Kochankowie z Marony)

Następca Jowita Budnik za Plac Zbawiciela

Poprzednik Nagrody nie przyznano

FPFF w Gdyni dla aktorki pierwszoplanowej 1990 za Przesłuchanie

Następca Ryszarda Hanin za Jeszcze tylko ten las

Poprzednik Michał Rosa za Gorący czwartek

FPFF w Gdyni za debiut reżyserski 1995 za Pestka (Wraz z Jarosławem Żamojdą za Młode wilki)

Następca Paweł Łoziński za Kratka