Elfstedentocht

De Elfstedentocht
Schaatsers passeren in 1986 de brug bij Bartlehiem onder aanmoediging van het publiek.
Gehouden in	Friesland
Organisator	Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden
Eerste editie	1909
Laatste editie	1997
Routekaart Elfstedentocht
Portaal    Sport

De Elfstedentocht (Fries: Alvestêdetocht) is een bijna 200 kilometer lange schaatstocht over natuurijs die wordt georganiseerd door de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden. Vanwege de afstand en vanwege het heroïsche karakter wordt de Elfstedentocht ook wel "De Tocht der Tochten" genoemd. Leeuwarden, de hoofdstad van Friesland, is vanouds de start- en aankomstplaats.

De Elfstedentocht werd voor het eerst (officieel) in 1909 gereden en wordt maximaal eenmaal per winter gehouden. De tocht kan alleen georganiseerd worden als de toestand van het ijs het toelaat. In totaal is de tocht tot nu toe vijftien maal verreden. De recentste tocht vond plaats in 1997. Er heeft nog nooit zo veel tijd tussen twee edities gezeten als nu (9525 dagen). Het oude record stond op 8070 dagen, tussen de edities van 1963 en 1985.

Traject

De tocht brengt de deelnemers langs de elf steden in Friesland die ooit stadsrechten hebben verkregen. Hoewel Drachten, met meer dan 45.000 inwoners de op een na grootste plaats van Friesland is, telt deze niet mee als 'stad'. Naast deze elf historische steden voert de tocht ook langs dorpen, maar de route vereist niet dat deze dorpen ook allemaal worden aangedaan. De elf steden moeten uiteraard wel allemaal aangedaan worden. Zo waren er plannen voor de – niet uitgeschreven – tocht in 2012 om tussen Sloten en Stavoren niet via het riviertje de Luts in Balk te gaan maar via de Fluessen. Omdat Balk niet tot de elf steden behoort, doet een dergelijke alternatieve route niets af aan de status van het traject: het blijft een geldige Elfstedentocht.^[1]

De eerste vier tochten, 1909-1933, en de zevende, 1941, werden tegen de klok in afgelegd; de overige tien met de klok mee. Sindsdien was de route als volgt:

Stad	Fries	Afstand vanaf startpunt (km)
Leeuwarden (start)	Ljouwert	0
Sneek	Snits	22
IJlst	Drylts	26
Sloten	Sleat	40
Stavoren	Starum	66
Hindeloopen	Hylpen	77
Workum	Warkum	86
Bolsward	Boalsert	99
Harlingen	Harns	116
Franeker	Frjentsjer	129
Dokkum	Dokkum	174
Leeuwarden (finish)	Ljouwert	199

Hemelsbreed is de afstand van stad naar stad slechts 155 km.

Een bekende plaats van de Elfstedentocht is Bartlehiem, doordat de schaatsers het traject van Bartlehiem naar Dokkum twee keer afleggen. De eerste keer op weg van Franeker naar Dokkum en de tweede keer weer terug in de richting van de finish in Leeuwarden. Het is niet de enige plaats waar de schaatsers twee keer langskomen, ook Birdaard en de andere dorpen langs de Dokkumer Ee worden twee keer bezocht. Een kort traject tussen Sloten en het Slotermeer wordt ook twee keer afgelegd.

Voorbereiding

De Elfstedentocht wordt ieder jaar voorbereid door het bestuur en de 22 rayonhoofden.^[2] Om groen licht te kunnen geven voor de tocht moet er op het gehele traject een ijsdikte zijn van minimaal 15 cm. Alle 22 rayonhoofden van de vereniging moeten hun instemming betuigen. Voorafgaand aan de tocht worden soms kleinere wakken opgevuld met ijs, de zogenaamde ijstransplantaties. Op plekken waar niet geschaatst kan worden (bijvoorbeeld door slecht ijs, een lage brug, een doodlopend water) worden voorzieningen gemaakt waar schaatsers op de kant kunnen komen en een stuk moeten lopen, het zogenaamde klunen. Als er een Elfstedentocht geschaatst kan worden, wordt dit door de ijsmeester aangekondigd in het Fries. In 1985 werd dat gedaan met de woorden "It sil heve!" (Fries voor "Het gaat gebeuren!") en in 1997 met de woorden "It giet oan!" (Fries voor "Het gaat door!").

Stempelposten

Elke deelnemer krijgt bij de inschrijving een stempelkaart. In bovengenoemde elf steden staan stempelposten. Daar moeten de wedstrijd- en toerrijders hun stempelkaarten tonen die dan − met de hand − afgestempeld worden. Bovendien zijn er drie geheime stempelposten om te voorkomen dat de deelnemers een deel van het traject per auto afleggen. Bij een geheime controle wordt er met een speciale tang een gaatje in de kaart geknipt.

Deelnemers die alle stempels en 'knippen' op de kaart hebben staan en voor middernacht over de eindstreep op de Bonkevaart in Leeuwarden komen ontvangen het zogenaamde Elfstedenkruisje.

De eerste elf aankomende mannelijke deelnemers én de eerste elf aankomende vrouwen ontvangen een medaille.^[3] De winnaar van de tocht bij de mannen ontvangt een zilveren schotel, de Pim Mulier-wisselprijs. De winnaar bij de vrouwen ontvangt twee wisselprijzen: een zilveren bokaal en een zilveren wisselbeker. Beide winnaars worden gehuldigd met een krans en hun namen worden bijgezet in de inscriptie van het beeld van de Elfstedenrijder.

Geschiedenis

Vanouds was schaatsen in koude winters voor een Fries de enige manier om een lange afstand af te leggen, want een paard was niet voor iedereen betaalbaar. Het staat vast dat er in vorige eeuwen al eens weddenschappen zijn afgesloten en succesvolle pogingen zijn gedaan om op één dag alle Friese steden te bezoeken. Dat blijkt uit een epos op rijm van Van Boelens uit 1749:^[4]

De knaap was lang beducht,

Voor het baasje, dat gelijk een vogel door de lucht

Kon vliegen over het ijs. 't Is Pier die ellef Steden

Van Friesland, op een dag, heeft in het rond gereden

Zie ook: Elfstedentochten voor 1909

In december 1890 maakte Pim Mulier een schaatstocht langs de elf Friese steden.^[5] Hij stond aan de basis van de organisatie van de eerste officiële tocht en de eerste wedstrijd in 1909 en ontwierp het kruisje dat deelnemers krijgen die de tocht volbrengen. Sinds 1909 zijn er vijftien officiële Elfstedentochten (op schaatsen) gehouden.^[6] De laatste was op 4 januari 1997.

1909

Eind 1908 werd de wedstrijd uitgeschreven op een nog nader te bepalen datum. Er zou tot 5 januari gelegenheid zijn om in te schrijven. Toen het echter bleef vriezen en het ijs goed werd geacht, werd abrupt besloten de Elfstedentocht te vervroegen. De nieuwe einddatum voor inschrijving werd verschoven naar 1 januari. Mensen die echter tot Nieuwjaarsdag hadden gewacht waren daardoor te laat om zich in te schrijven. Zelfs inschrijvingen op oudejaarsdag werden om onbekende reden niet meer geaccepteerd. Uiteindelijk hadden 48 personen zich tijdig ingeschreven.

Op de dag dat de tocht moest plaatsvinden viel plotseling de dooi in, waarop een meerderheid van de deelnemers het voor gezien hield. De 23 overgebleven rijders die zich meldden bij hotel Amicitia aan de Wirdumerdijk te Leeuwarden kregen te horen dat ze zelf moesten zien of ze nog wilden meedoen.

1912

De tocht vond plaats op 7 februari 1912.

1917

De tocht vond plaats op 27 januari 1917.

1929

Ook tijdens de tocht van 12 februari 1929 varieerde de temperatuur tussen -18°C 's ochtends en -8°C in de middag bij een harde noordooster, maar toen was het ijs veel beter van kwaliteit. Slechts 155 van de 303 deelnemers haalden de eindstreep in Leeuwarden.

1933

De vijfde editie van de Elfstedentocht werd verreden op 16 december 1933. Deze tocht is de enige tot nu toe die in december plaatsvond.

1940

De tocht op 30 januari 1940 door het besneeuwde landschap was zeer zwaar vanwege de stormachtige oostenwind, de matige tot strenge vorst en stuifsneeuw.

1941

Met toestemming van de Duitse bezetters werd op 6 februari 1941 de 7e Elfstedentocht gehouden. Er was goed ijs, maar er was verduistering, dus ook geen buitenverlichting. Winnaar was Auke Adema, tweede Joop Bosman.

1942

De tocht vond plaats op 22 januari 1942.

1947

De tocht vond plaats op 8 februari 1947. Jan van der Hoorn kwam als vijfde over de finish. Hij werd echter uitgeroepen tot winnaar toen bleek dat de eerste vier onreglementaire hulp hadden gehad van het publiek.

1954

De tocht vond plaats op 3 februari 1954.

1956

Ook op 14 februari 1956 was de tocht moeilijk door het hobbelige ijs met talrijke scheuren en zware sneeuwbuien, waardoor de baan heel smal was.

1963

Op 18 januari 1963 vertoonde het ijs veel scheuren. Verder vroor het bij de start 18° Celsius. Ook 's middags vroor het matig en door de stormachtige oostenwind was het voor het gevoel nog veel kouder. Bovendien was er stuifsneeuw: Friesland was twee dagen eerder onder een 20 cm dik sneeuwtapijt bedolven. Van de meer dan 10.000 deelnemers behaalden uiteindelijk slechts 57 wedstrijdrijders en 72 toerrijders een Elfstedenkruisje: een diepterecord in de geschiedenis van de Elfstedentocht. De volgende dag woedde een zware sneeuwstorm.

Deze Elfstedentocht was de eerste die op televisie te zien was. In 2009 is de Elfstedentocht van 1963 verfilmd onder de naam De Hel van '63. Het was de eerste keer dat de finish buiten de stad Leeuwarden was gelegd en de enige finish op de Groote Wielen.

1985

Na 1963 konden er lange tijd geen Elfstedentochten worden verreden. Als een van de boosdoeners werd in de jaren 70 en 80 de thermische waterverontreiniging aangewezen: de lozing van (relatief warm) koelwater door elektriciteitscentrales en industrie zou ertoe geleid hebben dat voor dezelfde ijsdikte als in 1963 zo'n vier graden méér vorst noodzakelijk was.^[7] Pas op 21 februari 1985 kon de tocht opnieuw worden georganiseerd. Het dooide, maar het ijs was nog goed. Een landelijke gekte brak uit. Tijdens deze editie mochten vrouwen voor het eerst aan de wedstrijd meedoen, maar er was nog geen aparte wedstrijd voor vrouwen. Ook werd er voor het eerst op de huidige finishplaats op de Bonkevaart aan de Groningerstraatweg gefinisht.

1986

Tijdens de Elfstedentocht van 26 februari 1986 was het ijs hard met veel scheuren. Het vroor matig bij een matige noordooster. In dit jaar nam ook toenmalig kroonprins Willem-Alexander der Nederlanden onder het pseudoniem W.A. van Buren deel aan de Elfstedentocht.^[8]

1997

De laatste Elfstedentocht tot nu toe werd verreden op 4 januari 1997. Deze was relatief zwaar, met windkracht 5 tot 6 en vorst, temperaturen van -6 graden in de ochtend tot maximaal -3 graden in de middag. In combinatie met de wind leverde dat gevoelstemperaturen op tussen -10 en -15°C en ongeveer -18°C tijdens windvlagen. Anders dan de uitzonderlijk zware tocht van 1963 was het ijs nu echter sneeuwvrij en van goede kwaliteit.

Winnaars

	datum	jaar	weer	deelnemers		winnaar		snelste tijd	km	winnares (**)
				start	finish	naam	woonplaats			naam	woonplaats
1e	102 2 januari	1909	dooi	23		Hoekstra, Minne Minne Hoekstra	Warga	13:50	189
2e	207 7 februari	1912	dooi, regen	65	36%	Koning, Coen de Coen de Koning	Arnhem	11:40	189
3e	127 27 januari	1917		150	61%			9:53	189
4e	212 12 februari	1929	strenge vorst, harde wind	303	38%	Leemburg, Karst Karst Leemburg	Leeuwarden	11:09	191
5e	016 16 december	1933	zeer gunstig	512	94%	Vries, Abe de Abe de Vries	Dronrijp	9:05	195
						Castelein, Sipke Sipke Castelein	Wartena
6e	130 30 januari	1940	sneeuwval, harde wind	3404	43%	Keijzer, Piet Piet Keijzer	De Lier	11:30	198,5
						Jongert, Cor Cor Jongert	Alkmaar
						Duim, Durk van der Durk van der Duim	Warga
						Westra, Sjouke Sjouke Westra	Warmenhuizen
						Adema, Auke Auke Adema	Franeker
7e	206 6 februari	1941	gunstig	1900	88%	Adema, Auke Auke Adema	Franeker	9:19	198,5
8e	122 22 januari	1942	gunstig	4832	82%	Groot, Sietze de Sietze de Groot	Weidum	8:44	198
9e	208 8 februari	1947	strenge vorst, harde wind	2061	15%	Hoorn, Jan W. van der Jan W. van der Hoorn	Ter Aar	10:51	191
10e	203 3 februari	1954	lichte vorst, weinig wind	2735	81%	Berg, Jeen van den Jeen van den Berg	Heerenveen	7:35	198,5
11e	214 14 februari	1956	strenge vorst, slecht ijs	6339	76%	Geen winnaar uitgeroepen		8:46	190,5
12e	118 18 januari	1963	zeer zwaar, vorst, harde wind, slecht ijs	9862	1,3%	Paping, Reinier Reinier Paping	Ommen	10:59	196,5
13e	221 21 februari	1985	dooiend	16 455	79%	Benthem, Evert van Evert van Benthem	St. Jansklooster	6:47	196,8	Hoorn, Lenie van der Lenie van der Hoorn	Ter Aar
14e	226 26 februari	1986	gunstig	16 999	88%			6:55	199,3	Dijkshoorn, Tineke Tineke Dijkshoorn	Schipluiden
15e	104 4 januari	1997	vorst, harde wind	16 738	69%	Angenent, Henk Henk Angenent	Woubrugge	6:49	199,6	Seinstra, Klasina Klasina Seinstra	Luxwoude

(*) Na gedeelde overwinningen in 1933 en 1940, werd dit verschijnsel door de organisatie verboden. Jan J. van der Hoorn, Aad de Koning, Jeen Nauta, Maus Wijnhout en Anton Verhoeven overtraden in 1956 echter deze regel toen ze gezamenlijk als eersten de finish overschreden. Hun tijd was 8:46. Zij werden niet gediskwalificeerd, maar er werd geen winnaar uitgeroepen.
(**) Er was geen aparte wedstrijd voor vrouwen tot 1985. Daarvoor werden zij niet tot de wedstrijd toegelaten en konden zij dus enkel als recreatierijders de tocht rijden. In 1985 startten ze tegelijk met de mannen. Pas in 2012 werd het besluit genomen om de vrouwen die aan de wedstrijd deelnemen een aparte starttijd te geven een kwartier nadat de mannelijke wedstrijdrijders waren vertrokken.

Weersomstandigheden

De meeste winters met een Elfstedentocht waren koud of streng, maar dat zegt nog weinig over het weer op de dag van het evenement en de kwaliteit van het ijs. Vooral wind en sneeuw kunnen het heel onaangenaam maken. Ook na een winderige en wisselvallige vorstperiode laat de kwaliteit van het ijs vaak te wensen over.

Van de vijftien officieel erkende Elfstedentochten van de 20e eeuw zijn er drie met dooi gereden, vier bij lichte vorst, drie bij matige vorst en vijf bij strenge vorst (onder -10°C).

Ideaal waren de omstandigheden op 27 januari 1917, 16 december 1933, 6 februari 1941 en 3 februari 1954. Die Elfstedentochten zijn gereden op uitstekend ijs bij lichte of matige vorst, maar windstil en vaak ook zonnig weer. Lichte dooi met zacht ijs was er tijdens de tochten op 2 januari 1909 en 7 februari 1912.

Het voorspellen van de Elfstedentocht is niet mogelijk. In 2001 schatte het KNMI de kans op een Elfstedentocht in de winter nog op 10%.^[9] In januari 2007 voorspelde het KNMI dat de kans op een nieuwe Elfstedentocht gedurende de komende decennia als gevolg van de opwarming van de aarde steeds verder zou afnemen.^[10]

In sommige winters scheelde het weinig of er had een Elfstedentocht plaats kunnen vinden. Dit was onder meer het geval in 1987,^[11] 1996^[11] en 2012.^[12]

Procedures

Inschrijving

Omdat de kanalen, kluunplaatsen en dergelijke maar een bepaalde capaciteit hebben, kan er maar een beperkt aantal mensen meedoen. Dat aantal ligt rond de 16.000. Sinds 1986 kent de vereniging een ledenstop. Die was ingesteld omdat het aantal rijdende leden (toen 20.566) het aantal beschikbare startplaatsen ver overtrof. Wel zijn er vanaf 1990 potentiële deelnemers toegelaten. Onder hen wordt jaarlijks een aantal startplaatsen verloot. Het evenement heeft een bijna mythische status en is razend populair.

Uitsluitend leden van de Elfstedenvereniging met een startkaart kunnen meedoen. Uiteraard zijn er altijd zwartrijders, maar die vormen slechts een kleine minderheid. Onder de leden van de Elfstedenvereniging werd in het verleden geloot om de startplaatsen te verdelen. Iemand kan tegenwoordig alleen maar lid worden van de vereniging als twee leden van de vereniging verklaren dat zij denken dat die persoon de tocht kan voltooien. Deze regel is ingesteld omdat in het verleden veel mensen meededen die totaal niet in staat bleken om de tocht uit te rijden. Zij namen wel startplaatsen in beslag en zorgden ook voor extra druk op de vrijwilligersorganisatie, doordat de uitvallers naar de startplaats moesten worden teruggebracht.

Op de ledenvergadering van 22 december 2014 werd besloten dat vanaf de winter van 2015/2016 alle ruim 30.000 leden die voor juni van 2014 waren ingeschreven mogen meedoen. Daartoe zal de route door het centrum van Sneek opgesplitst worden in een Westelijke deelroute en Oostelijke deelroute door het centrum. Beide routes komen weer samen op De Kolk voor de markante Waterpoort van Sneek.

Start

Er wordt gestart in groepen van 1000 deelnemers. De mensen met een startbewijs krijgen te horen in welke groep zij starten. De eersten starten omstreeks 6 uur 's ochtends, nog in het donker. Om de 10 à 15 minuten wordt een groep op het ijs toegelaten, zodat na 4 à 5 uur iedereen gestart is.

Startkaarten

Startkaarten zijn persoonsgebonden en dus niet overdraagbaar. Vanaf seizoen 2015/2016 mag elk lid van de vereniging starten. Doordat er soms 20 jaar of meer tussen de verschillende tochten zit zullen, als de tocht dan daadwerkelijk gereden gaat worden, er veel zijn die op het laatste moment bedenken dat ze niet (meer) in staat zijn om de tocht uit te rijden en dat ze het ook niet meer willen proberen. Kaarten werden doorgegeven aan familie, vrienden, vage kennissen en werden via internet aangeboden. De vereniging probeert dat te voorkomen.

Vrouwen

In 1912 was Jikke Gaastra uit Leeuwarden de eerste vrouw die aan de Elfstedentocht deelnam. Ze kwam, in een route die tegen de klok in liep, tot Sneek, waar ze zes minuten te laat was om haar tocht te mogen vervolgen. Omdat ze alle elf steden had aangedaan, kreeg ze toch het Elfstedenkruisje. De eerste vrouw die de Elfstedentocht tot aan de finish volbracht, was Janna van der Weg in 1917.^[13] In 1940 was de 24-jarige Sjoerdtsje Faber de snelste vrouw.^[14] In 1947 haalden er van de 35 gestarte vrouwen slechts zes de finish.

In 1985 konden voor het eerst vrouwen deelnemen aan de wedstrijd. In 1985 was de snelste vrouw Lenie van der Hoorn, in 1986 was dat Tineke Dijkshoorn en in 1997 de zwangere Klasina Seinstra. In deze edities was er echter nog geen sprake van een aparte wedstrijd voor vrouwen. In de eerstvolgende Elfstedentocht zal dat wel het geval zijn. De wedstrijd bij de vrouwen gaat dan 15 minuten na die van de mannen van start.^[15] In 2021 werden Lenie van der Hoorn, Tineke Dijkshoorn en Klasina Seinstra door de Vereniging De Friesche Elf Steden alsnog als vrouwelijke winnaar van de Elfstedentocht erkend.^[16]

Jaaraanduiding

Meestal wordt een Elfstedentocht aan het begin van het jaar − dat wil zeggen in januari of februari − gehouden, waardoor het geen onduidelijkheid oplevert om bij het aanduiden van de betreffende tocht slechts één jaartal te noemen. De enige uitzondering hierop is de tocht van 1933, die plaatsvond op 16 december 1933, dus in de winter 1933-'34. Aangezien er geen Elfstedentocht was in de winter van 1932-'33, is ook de aanduiding "Elfstedentocht van 1933" eenduidig.

Varia

• De term Elfstedenkoorts wordt wel gebruikt als de kans op een nieuwe Elfstedentocht toeneemt en men zich alvast op de mogelijke tocht begint voor te bereiden.
• In de periode 2001-2008 is het Elfstedenmonument tot stand gekomen.
• In 2008 publiceerde het wetenschappelijke tijdschrift Climatic Change dat volgens de berekeningen van het Planbureau voor de Leefomgeving vier keer vaker de Elfstedentocht georganiseerd had kunnen worden: in 1939, 1979, 1987 en in 1996.^[17]
• Langeafstandszwemmer Maarten van der Weijden ging in 2018 en 2019 zwemmend langs de route van de Elfstedentocht om geld op te halen voor kankerbestrijding. In 2018 moest hij opgeven, in 2019 voltooide hij na ruim drie etmalen zijn 195 kilometer lange tocht en haalde hij de finish van de 11stedenzwemtocht.
• In de film Kapitein Rob en het geheim van professor Lupardi wil professor Lupardi met een door hem uitgevonden weermachine de Elfstedentocht laten mislukken om wraak te nemen voor het feit dat zijn vader in 1963 werd uitgeloot voor deelname aan de tocht. Hiervoor wil hij het eerst flink laten vriezen, zodat het ijs overal dik genoeg is voor een Elfstedentocht en als iedereen op het ijs staat wil hij het laten dooien, zodat alle schaatsers door het ijs zouden zakken.
• Op 28 november 2019 werd op de Bonkevaart op de plek van de finishlijn van de Elfstedentocht de "Finishboog" onthuld, een lichtkunstwerk in de vorm van een half Elfstedenkruisje, ontworpen door het kunstenaarsduo Tijdmakers, gevormd door Saskia Hoogendoorn en Lieuwe Martijn Wijnands. Dit lichtkunstwerk vormt samen met zijn weerspiegeling een volledig Elfstedenkruisje over het water van de Bonkevaart, de beloning die de schaatsers ontvangen als ze voor middernacht de tocht uitrijden. Dit is een blijvende herinnering voor iedereen die de tocht ooit heeft gereden of al jaren verlangt naar een nieuwe Elfstedentocht.
• Sporthistoricus Jurryt van de Vooren lanceerde op 15 januari 2020 (de datum van oprichting in 1909 van de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden) in het Fries Scheepvaart Museum in Sneek de eerste "Dag van de Elfstedentocht", bedoeld om de herinnering aan de Elfstedentocht in leven te houden.^[18]
• Begin 2020 maakte het Fries Film Archief de ontdekking bekend van tot dusver onbekende filmbeelden van de Elfstedentochten van 1954 en 1956: twee kleurenfilmpjes van een Friese ondernemer, die met een 16mm-camera de koplopers volgde. Het zijn de oudst bekende kleurenbeelden van de Elfstedentocht.^[19]
• In het Suske en Wiske-album De elfstedenstunt schaatsen Suske, Wiske, Lambik en Jerom de Elfstedentocht om de lentefee Frisia te bevrijden uit de handen van de ijskoningin Froast om het zo lente te laten worden in het Friesland van 1748.

Zie ook

• Eerste Friese Schaatsmuseum
• Elfstedentocht (roeien)
• Elfstedenwandeltocht
• Elfstedenpad (wandelroute Streekpad 19)
• 11stedenzwemtocht
• Fietselfstedentocht
• Stepelfstedentocht
• Twaalfstedentocht

Externe links

• Website van de vereniging De Friesche Elf Steden
• 100 jaar Elfstedentocht
• Elfstedensite
• Dossier Elfstedentocht bij de KB
• itGietOan

Bronnen, noten en/of referenties Literatuur (o.a.) Ron Couwenhoven & Huub Snoep Negentig jaar elfstedentocht 1909-1999, uitg. De Vrieseborch, Haarlem (1999), ISBN 90-6076-452-8 Gosse Blom Kleine encyclopedie van de Elfstedentocht, uitg. Eerste Friese Schaatsmuseum, Hindeloopen (1997, div. heruitg.), ISBN 90-71293-12-2 Ron Couwenhoven & Henny Korver IJspret & ijsleed, BZZTôH, 's-Gravenhage (1997), ISBN 90-5501-479-6 Leo van Houten De Elfstedentocht – een hele toer – achtergronden, belevenissen, adviezen en statistieken, uitg. Van Houten, Alkmaar (1997), ISBN 90-9011083-6 Johannes Lolkama De tocht der tochten: de complete Elfstedengeschiedenis vanaf 1740, uitg. Victoria, Akkrum (1996, div. heruitg.), ISBN 90-75606-05-2 Johannes Lolkama Triomf en tragiek in de historie van de Elfstedentocht, uitg. Wever Franeker (1986), ISBN 90-6135-415-3 Pieter de Groot, Henk van der Meulen, Willem Stegenga De Elfstedentocht 1909-1985: de complete Elfstedengeschiedenis!, uitg. Friese Pers Boekerij, Leeuwarden (1985, 1997), ISBN 90-330-1344-4 Fenno L. Schoustra Elfstedentocht: de schaatsen scherp, uitg. Schoustra, Leeuwarden (1970) Marnix Koolhaas & Jurryt van de Vooren, De mannen van '63. Verhalen van de zwaarste Elfstedentocht aller tijden, nu met compleet overzicht van alle tochten, uitg. Van Wijnen, Franeker (2009), ISBN 978-90-5194-263-7 Piet Maaskant & Jeen van den Berg Elfstedentocht, 1890-1956, uitg. Oisterwijk, 's-Gravenhage (1956) Jan Kaay Langs elf steden: belevenissen op elf-stedentochten, uitg. West-Friesland, Hoorn (1950) M.J. Adriani Engels De Elfstedentochten – Friesland, het land der schaatsenrijders, uitg. Kuurstra, Amsterdam (1947) De oorspronkelijke tekst op deze pagina is vertaald vanuit het Fries, te vinden onder de naam 'Alve Stêden' op de Friese Wikipedia. De paragraaf over het weer tijdens de Elfstedentocht is in zijn oorspronkelijke vorm afkomstig van de website van het KNMI. Referenties: ↑ Nieuwslog over Alternatieve route Elfstedentocht, 7 februari 2012 ↑ Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden ↑ Prijzen en het kruisje ↑ "Honderd jaar Elfstedentocht; Tocht blijft mogelijk maar wordt nog zeldzamer", KNMI, 16 januari 2009 ↑ "100 jaar Elfstedentocht", TimeRime.com ↑ R. Couwenhoven en H. Snoep, Negentig jaar elfstedentocht 1909-1999 (1999). ↑ "Elfstedentocht nog onmogelijk", de Volkskrant, 28 december 1981. ↑ "Willem-Alexander als toerrijder", Nieuwsblad van het Noorden, 26 februari 1986. Geraadpleegd op 22 april 2015. ↑ Elfstedentochten in de 21ste eeuw, KNMI, april 2001 ↑ KNMI acht kans op Elfstedentocht steeds kleiner. nu.nl (3 januari 2007). Gearchiveerd op 17 juni 2018. Geraadpleegd op 27 februari 2018. ↑ a b KNMI Bijna Elfstedentochten ↑ Elfstedentocht komende weekeinde onmogelijk, nu.nl, 8 februari 2012 ↑ Vergeten sporthelden: Janna van der Weg, Sportgeschiedenis.nl, 16 september 2007. ↑ Friesche koerier, 18 januari 1963 ↑ "wedstrijdreglement Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden, versie november 2011", www.elfstedentocht.nl ↑ Elfstedenwinnaressen alsnog gehuldigd voor winnen Tocht der Tochten, NOS Nieuws, 18 januari 2021 ↑ "Elfstedentocht eens per 18 jaar", NU.nl, 24 oktober 2008 ↑ Dag van de Elfstedentocht: ‘Je kunt vooruit blijven kijken, maar dat helpt niks’, Friesch Dagblad, 16 januari 2020 ↑ Fries filmarchief vindt oudste bewegende kleurenbeelden van Elfstedentocht, NU.nl, 3 februari 2020

Elfstedentocht
vóór 1909 · 1e (2 januari 1909) · 2e (7 februari 1912) · 3e (27 januari 1917) · 4e (12 februari 1929) · 5e (16 december 1933) · 6e (30 januari 1940) · 7e (6 februari 1941) · 8e (22 januari 1942) · 9e (8 februari 1947) · 10e (3 februari 1954) · 11e (14 februari 1956) · 12e (18 januari 1963) · 13e (21 februari 1985) · 14e (26 februari 1986) · 15e (4 januari 1997)

Route Elfstedentocht

Zwette · Stadsgracht (Sneek) · Geeuw · Wijddraai · Wijde Wijmerts · Nauwe Wijmerts · Noorder Ee · Ee (Woudsend) · Slotermeer · Slotergat · Slotermeer · Luts · Van Swinderenvaart · Spookhoekstervaart · Rijstervaart · Oud-Karre · Johan Frisokanaal · Morra · Johan Frisokanaal · Noorderdijkvaart · Het Wijd · De Gronzen · Indijk · Zijlroede (Hindeloopen) · Oude Oostervaart · Dijkvaart · Horsa · Burevaart · Diepe Dolte · Workumertrekvaart · Het Kruiswater · Stadsgracht (Bolsward) · Witmarsumervaart · Harlingervaart · Bolswardervaart · Zuidoostersingel · Noordoostersingel · Noordergracht (Harlingen) · Van Harinxmakanaal · Sexbierumervaart · Noordergracht (Franeker) · Dongjumervaart · Ried · Berlikumerwijd · Moddergat · Wierzijlsterrak · Blikvaart · Zuidhoekstervaart · Ouwe Rij · Leistervaart · Finkumervaart · Dokkumer Ee · Het Kleindiep · Dokkumer Ee · Oudkerkstervaart · Murk · Ouddeel · Bonkevaart (finish)

Elfstedentocht op verschillende manieren
Schaatsen · Wandelen · Fietsen · Roeien · Steppen · Zwemmen

Schaatsdisciplines
Marathonschaatsen: Elfstedentocht · Natuurijsklassiekers · Toerschaatsen Langebaanschaatsen: Grote vierkamp · Kleine vierkamp · Sprintvierkamp Overig: Kortebaanschaatsen · Kunstrijden · Schoonrijden · Shorttrack

Schaatsen in Nederland

Organisatie: KNSB · Vereniging De Friesche Elf Steden Gewest: Drenthe · Friesland · Gelderland · Groningen · Noord-Brabant/Limburg/Zeeland · Noord-Holland/Utrecht · Overijssel · Zuid-Holland Kampioenschap: Afstanden (mannen) · Afstanden (vrouwen) · Allround (mannen) · Allround (vrouwen) · Sprint (mannen) · Sprint (vrouwen) · Junioren · Neo-senioren · Massastart · Supersprint · Kortebaan · Marathon (kunstijs) · Marathon (natuurijs) · Shorttrack Wedstrijd: Elfstedentocht · Eindhoven Trofee · Gruno Bokaal · Holland Cup · IJsselcup · Kraantje Lek Trofee · Utrecht City Bokaal · Olympisch kwalificatietoernooi Overig: KNSB Schaatsweek · KNSB Schaats Open Dag · Schaatsbelg